Nie taki Radziwiłł straszny jak go Sienkiewicz maluje…

12 grudnia 1612 r. urodził się Janusz Radziwiłł herbu Trąby – wojewoda wileński, hetman wielki litewski. Najpotężniejszy magnat swej epoki, w „Potopie” Sienkiewicza pokazany jako zdrajca.

Z powieściowym wizerunkiem Janusza Radziwiłła trudno jest walczyć, podobnie jak nie sposób wyliczyć wszystkich intryg i skandali z jego udziałem, których było równie wiele jak tytułów, które nosił ten magnat, rządzący faktycznie Litwą niczym udzielny książę. Warto jednak przypomnieć kilka faktów, wykraczających poza jego sienkiewiczowski stereotyp.

Przede wszystkim był to człowiek wybitnie inteligentny i wszechstronnie wykształcony – uczył się kolejno w gimnazjum słuckim, w szkołach w Warszawie i Berlinie, studiował na uniwersytetach w Lipsku, Altdorfie i w Lejdzie. Znał kilka języków europejskich.

Ponadto – zanim przyjął protektorat króla Szwecji – był dzielnym obrońcą Rzeczypospolitej. U boku ojca brał udział w wojnie z Moskwą, w 1633 r. uczestniczył w zwycięskiej bitwie o Smoleńsk i po kapitulacji rosyjskiej armii wkroczył na czele regimentu piechoty do rosyjskiego obozu, by zatknąć tam polskie chorągwie. Potem na czele armii Wielkiego Księstwa Litewskiego walczył z Kozakami i w latach 1649 i 1651 dwukrotnie pokonał ich pod Łojowem, a następnie zajął Kijów. Dowodził też w bitwie pod Białą Cerkwią.

W 1654 r. heroicznie powstrzymywał przeważające siły rosyjskie, które najechały Rzeczpospolitą. Zwyciężył Rosjan pod Szkłowem, ale potem został rozbity pod Szepielewiczami, Nowym Bychowem i Wilnem. Wtedy obwiniano go też o słabe przygotowanie Smoleńska do oblężenia, ale prawdą jest, że miasto padło również na skutek postawy króla, który nie wysłał posiłków wojskowych i nie wydzielił funduszy dla wojsk litewskich. Przyczynili się do tego także zazdrośni o wpływy Radziwiłła magnaci, głównie Paweł Stefan Sapieha, który nie oddał swych prywatnych wojsk pod dowództwo hetmana.

O czarnym wizerunku Janusza Radziwiłła przesądził jednak zawarty w 1655 r. układ ze Szwedami w Kiejdanach, w którym uznał on protektorat Szwecji nad Litwą i faktycznie zerwał unię polsko-litewską. Czy jednak – jak to przedstawia Sienkiewicz – magnatem kierowały tylko osobiste ambicje? W tym czasie Wielkie Księstwo Litewskie było śmiertelnie zagrożone rosyjską inwazją, a Janusz Radziwiłł nie widział chyba innej możliwości obrony kraju niż sojusz ze Szwedami. Układ ten podpisało wówczas wielu senatorów i ponad tysiąc przedstawicieli szlachty litewskiej. Dodajmy, że i polityka króla Jana Kazimierza pozostawiała w tym czasie wiele do życzenia…

Do wizerunku Janusza Radziwiłła dodajmy jeszcze i to, że jako gorliwy wyznawca kalwinizmu był przywódcą różnowierców na Litwie. Co ciekawe, pierwszą żonę miał katoliczkę, a drugą – prawosławną, córkę Hospodara Mołdawskiego. Tej z kolei zgodę na ślub musiał wydać… sułtan turecki, którego hospodar był wasalem.

W „Potopie” widzimy śmierć magnata w 1655 roku w Tykocinie obleganym przez wojska Sapiehy, które wdzierają się do środka w chwili jego śmierci. W rzeczywistości został prawdopodobnie otruty (plamy na ciele) w nocy z 30 na 31 grudnia 1655 r., a wojska Sapiehy zdobyły przez wojska litewskie w roku 1657. Janusz Radziwiłł spoczął w końcu w rodowej krypcie tego rodu w Kiejdanach.

Kresy24.pl / Historyczne Kalendarium Kresowe