[#17września80lat] Tak wyglądała sowiecka agresja na Polskę

17 września nad ranem jednostki Armii Czerwonej i sowieckiej straży granicz­nej, łamiąc pakt o nieagresji, przekro­czyły granice Polski. Do operacji prze­ciw zachodniemu sąsiadowi zostały utworzone fronty Białoruski i Ukraiń­ski. Prócz ogólnej dyrektywy, która na­kazywała błyskawiczne rozbicie wroga i osiągnięcie linii rzek Pisy, Narwi, Wisły i Sanu, obu ugrupowaniom przypadły również szczegółowe zadania. Frontem Białoruskim dowodził komandarm Michaił Kowaliow. Celem jego wojsk było jak najszybsze zajęcie głównych cen­trów polityczno-gospodarczych regio­nu, a więc Wilna i Grodna, i uniemożli­wienie wycofania się oddziałom prze­ciwnika na Litwę i Łotwę. Znacznie ważniejsze zadanie przypadło Frontowi Ukraińskiemu pod komendą komandarma Siemiona Timoszenki. Jego zadaniem było nie tylko błyskawiczne zajęcie Lwowa, ale także uniemożliwienie ewakuacji do Rumunii skupionym na tzw. przedmościu ru­muńskim oddziałom polskiego wojska oraz najwyższym dostojnikom władz Rzeczypospolitej.

W pierwszym rzucie Stalin wysłał przeciwko Polsce ponad 460 tys. żoł­nierzy i ok. 5,5 tys. pancernych wozów bojowych oraz ok. 1,8 tys. samolotów. W następnych dniach Sowieci włączyli do walki wojska drugiego rzutu; łącznie w „kampanii wyzwoleńczej” na zachod­niej Białorusi i Ukrainie wzięło udział ok. 1 mln żołnierzy, wspomaganych przez wojska ochrony pogranicza i NKWD.

Wobec takiej siły polskie wojsko i od­działy Korpusu Ochrony Pogranicza niewiele mogły zdziałać. Sytuację po­garszał fakt, że większość rezerw WP i KOP na wschodzie została rzucona do walki z Niemcami. Szacuje się, że 17 września we wschodnich woje­wództwach stacjonowało około 300 tys. żołnierzy WP i KOP (20 batalionów roz­rzuconych wzdłuż 1400-kilometrowej granicy z ZSRR oraz cztery strzegące granicy z Litwą). Skuteczną walkę z So­wietami mogło podjąć jedynie 100 tys. żołnierzy.

Niestety, na wysokości zadania nie stanęło również naczelne dowództwo. Naczelny wódz marsz. Edward Śmigły-Rydz, który znajdował się w Kulach, otrzymał pierwsze informacje o so­wieckiej agresji 17 września o 6 rano. Podobno jego pierwszą reakcją było podjęcie walki. Jednak w miarę napły­wania kolejnych meldunków marszałek zdał sobie sprawę, że wobec rozmiaru sowieckiej inwazji opór jest bezcelowy. Niewykluczone też, że w tej prawie bez­nadziejnej sytuacji strategicznej uznał, że głównym zadaniem jest teraz ocale­nie jak największej ilości zdolnych do walki jednostek. O tym mógłby świadczyć jego rozkaz zakazujący po­dejmowania walki z Sowietami, chyba że w obronie własnej.

Wobec trudności z komunikacją roz­kaz Rydza-Śmigłego nie dotarł do wielu jednostek. Swoje robiła również dez­orientacja wielu polskich dowódców, którzy nie wiedzieli, jak traktować wkraczające do Polski wojska sowiec­kie. Oddziały sowieckie wkraczały do Polski z białymi flagami i hasłami: „przybywamy wam z pomocą”, „na Giermanca”. Oczywiście Sowieci szybko zrzucali maskę „sojuszników” i rozpo­czynali aresztowania. Na pierwszy ogień szli żołnierze i oficerowie, następni w kolejce byli polscy urzędnicy i ludność cywilna A to był dopiero początek trage­dii.

Trzy pułki KOP strzegące granicy na odcinku białoruskim były uzbrojone niewystarczająco, aby skutecznie prze­ciwstawić się sowieckiemu agresorowi. Kopiści byli wyposażeni jedynie w broń ręczną, maszynową, karabiny i granaty.

Już po południu 18 września pierw­sze jednostki Armii Czerwonej dotarły do przedmieść Wilna. Jednak mimo, że miasto mogło się bronić nawet kilka dni, pełniący obowiązki dowódcy obrony płk Jarosław Okulicz-Kozaryn po kon­sultacji ze swoim bezpośrednim prze­łożonym gen. Józefem Olszyną-Wilczyńskim, dowódcą Okręgu Korpu­su III w Grodnie, zdecydował o zanie­chaniu obrony i wycofaniu swoich żoł­nierzy na Litwę. Mimo to część podkomendnych Okulicza-Kozaryna nie podporządko­wała się jego rozkazowi i przywitała wroga ogniem. Były to jednak działania osłonowe, które umożliwiły wycofanie się z Wilna w stronę Litwy ostatnim od­działom. Walki w kilku punktach miasta trwały do wieczora następnego dnia. Zasługa w tym pozostałych w mieście grup żołnierzy i różnych oddziałów ochotników, składających się z wileń­skiej młodzieży.

Inaczej byto w Grodnie. Mimo że już 18 września opuścił miasto nomi­nalny komendant obrony gen. Olszyna-Wilczyński, to jednak pozostali w mie­ście dowódcy i urzędnicy nie załamali rąk. Co prawda początkowo siły obroń­ców były nieliczne (piechota i lotnicy z Lidy, części Baonu KOP „Troki” i Ba­onu Obrony Narodowej „Postawy” oraz dwa zapasowe pułki kawalerii). Jednak dzięki energii wiceprezydenta Romana Sawickiego i kilku wyższych ofice­rów, m.in. mjr. Władysława Benedykta Serafina, komendanta Rejonowej Ko­misji Uzupełnień, i kpt. Piotra Siedlec­kiego, który przejął dowództwo obrony miasta, udało się zorganizować znaczą­ce wzmocnienie w postaci oddziałów policji i młodzieży gimnazjów oraz szkół średnich. Ponadto w nocy z 21 na 22 września obronę miasta wzmoc­niła Rezerwowa Brygada Kawalerii „Wołkowysk” gen. Wacława Przeździeckiego, który przejął dowództwo obrony miasta. W tym czasie doszło w mieście do krótkotrwałych walk z V kolumną w postaci miejscowych komunistów dywersantów, w większości narodowo­ści żydowskiej, którzy próbowali opa­nować centrum miasta. Do podobnych aktów dywersji doszło w pobliskim Skidlu. Jednak dzięki szybkiej reakcji oba bunty udało się stłumić.

Walki o miasto trwały od 20 do 22 września i mimo słabości sił obrońcom udało się zadać agresorowi ciężkie stra­ty: Sowieci stracili ponad 200 zabitych i rannych oraz około 20 wozów bojo­wych. Po opanowaniu miasta w odwe­cie rozstrzelali blisko 300 obrońców. Większości oddziałów na czele z gen. Przeździeckim udało się jednak wyco­fać na Litwę. Gen. Władysław Sikorski miał za­miar odznaczyć Grodno orderem Vir­tuti Militari za bohaterską obronę, jed­nak nie zrealizował tego zamiaru.

Nie mniej chwalebnymi epizodami w walkach z wojskami sowieckimi na Białorusi były bitwy pod Kodziowcami i Szackiem. 101. Pułk Ułanów mjr. Stanisława Żukowskiego po bezpiecznym wycofaniu się z Grodna zatrzymał się pod wsią Kodziowce. Tutaj został zaatakowany przez kolumnę sowieckich czołgów. De­cydujący bój rozpoczął się 22 września o 4 nad ranem. Po zatrzymaniu piecho­ty z dala od zabudowań Polacy wpuścili kilka sowieckich maszyn do wsi. W ruch poszły butelki z benzyną, a gdy tych za­brakło lampy naftowe zebrane z do­mostw. Gdy i ta amunicja się wyczerpa­ła, kawalerzyści chwycili się roboty „ręcznej”. Przykład dał kpr. Choroszucha, który wskoczył na wieżyczkę so­wieckiego czołgu i jął kolbą karabinu walić w lufę czołgowego cekaemu. Roz­grzaną do czerwoności zgiął w mig. So­wieci wycofali się, jednak polskie straty były dotkliwe.

W trzeciej dekadzie września na Wo­łyniu gen. Wilhelm Orlik-Rückemann zdołał zebrać rozproszone pułki KOP oraz jednostki policji państwowej, a także żołnierzy, którzy stracili kontakt ze swoimi jednostkami. Łącznie zgru­powanie liczyło 7‒8 tys. ludzi. Orlik-Rückemann chciał się przeprawić przez Bug i połączyć z Samodzielną Grupą Operacyjną „Polesie” gen. Franciszka Kleeberga. Po drodze jednak musiał stawić czoła Sowietom pod Szackiem (28‒29 września). Polacy rozbili sowiecką 52. Dywizję Strzelecką i zajęli miasto. Niestety, po drugiej stro­nie Bugu mieli mniej szczęścia. Pod Wytycznem wyczerpani żołnierze nie mie­li sił, aby ponownie stawić czoła Sowie­tom. Rückemann podjął decyzję o wycofaniu się, a następnie rozproszył swo­je oddziały. Większości jego żołnierzy udało się dotrzeć do SGO „Polesie”.

Na południu, z racji lepszej komuni­kacji, rozkaz Rydza-Śmigłego dotarł do znacznie większej liczby dowódców, a zawarty w nim nakaz o wycofywaniu się na Węgry lub do Rumunii był znacz­nie łatwiejszy do wykonania. Polskie oddziały opuściły wiele miast, nie podejmując prób ich obrony. Do takich sytuacji doszło m.in. w Pińsku, Włodzimierzu Wołyńskim, Równem i Stanisławowie. Nierzadko kolum­ny wojskowe zmierzające ku południo­wej granicy Rzeczypospolitej musiały walczyć z uzbrojonymi grupami Ukra­ińców.

Wobec wycofywania się regularnych oddziałów Wojska Polskiego walkę po­dejmowali miejscowi ochotnicy. Tak by­ło m.in w Trembowli. Por. rez. Bro­nisław Komplikowicz, nauczyciel języ­ka polskiego i historii w miejscowym gimnazjum, zebrał kilku uczniów i członków Związku Strzeleckiego, któ­rzy ostrzelali wkraczające do miasta wojska sowieckie. Walka nie trwała dłu­go, a po złożeniu broni wszystkich wy­mordowano.

Lwów skutecznie odpierał ataki Wehrmachtu od 12 września. Załogę mia­sta tworzyło 25 batalionów piechoty, która dysponowała około 80 działami i 16 armatami przeciwlotniczymi. Miasto było przygotowane na co najmniej kilkutygodniową walkę. Jednak do­wództwo obrony Lwowa z gen. Władysławem Langnerem na czele uznało, że dalszy opór nie ma sensu, a bombardo­wania doprowadzą do dużych strat wśród ludności cywilnej i zniszczenia miasta. Spodziewano się, że Niemcy wesprze Armia Czerwona.

19 września pod Lwów dotarli Sowie­ci. Kilkanaście godzin wcześniej do­wództwo obrony odrzuciło niemieckie ultimatum o poddaniu miasta. W takiej sytuacji gen. Langner samodzielnie podjął decyzję o nawiązaniu rozmów z sowieckim dowództwem. 22 września podpisano akt kapitulacji. Wszystkim oficerom przysługiwało prawo swobo­dy osobistej i nienaruszalności majątku ruchomego, a także możność udania się za granicę. Jednak szybko się okazało, że Sowieci nie zamierzają dotrzymać słowa. Prawie wszyscy oficerowie ze Lwowa zostali aresztowani i wywiezieni do obozów jenieckich w ZSRR. To był po­czątek ich tragedii, której finałem był Katyń i Charków.

W walkach z Sowietami zginęło 3‒3,5 tys. wojskowych i cywilów, a ok. 20 tys. zostało rannych lub uznanych za zagi­nionych. Do niewoli sowieckiej dostało się ok. 240‒250 tys. żołnierzy WP, KOP i funkcjonariuszy Policji Państwowej. Wśród nich było ok. 10 tys. oficerów ‒ niemal wszyscy zostali wymordowani w Katyniu, Charkowie, Starobielsku, Ostaszkowie i Twerze. Sowieci stracili prawdopodobnie 2,5‒3 tys. zabitych i 6‒7 tys. rannych. W wielu wypadkach owe straty były spowodowane słabym wyszkoleniem, brakiem doświadczenia i fatalnym dowodzeniem, co w połącze­niu z przerażającym chaosem powodo­wało liczne straty, a w co najmniej dwóch wypadkach doprowadziło do walk między własnymi jednostkami (Nowogródek i Tarnopol).

Wbrew sowieckiej propagandzie ce­lem agresora było zniszczenie wojska i państwa polskiego. Sposobem na to miała być fizyczna eliminacja korpusu oficerskiego oraz elit polityczno-kulturalnych polskiej ludności na Kresach. Choć masowe egzekucje polskich jeń­ców oraz represje wobec ludności pol­skiej na Kresach rozpoczną się dopiero w 1940 roku, to już we wrześniu 1939 Sowieci dopuszczali się zbrodni. W Wil­nie rozstrzelali 300 obrońców. Dowód­cę obrony Grodna gen. Olszynę-Wilczyńskiego i jego adiutanta rozstrzelał patrol sowiecki. Masowe mordy bez są­du oficerów, podoficerów, policjantów i cywilów miały miejsce w pobliżu Augustowa (30 policjantów), na Polesiu (150 oficerów), w Mokranach (kilku­dziesięciu marynarzy Flotylli Pińskiej) i wielu innych miejscowościach. Niezbi­cie świadczy to o tym, że Sowieci rozpo­częli planową eksterminację Polaków już we wrześniu 1939 roku.

Podczas agresji na Polskę Sowieci ro­bili wszystko, aby zjednać miejscową ludność zamieszkującą tereny zajmo­wane przez Armię Czerwoną. Rzecz ja­sna, chodziło przede wszystkim o lud­ność białoruską i ukraińską, którą wszak Sowieci „brali w opiekę”. Z kolei miejscowi Żydzi mieli pomagać two­rzyć doraźne struktury władzy, zdolne utrzymać porządek do czasu powsta­nia silnej administracji.

Wojska sowieckie miały oszczędzać pod względem aprowizacyjnym lud­ność miejscową; oczywiście to zarzą­dzenie nie obejmowało ludności pol­skiej. W praktyce bywało z tym różnie. Wygłodzeni krasnoarmiejcy najpierw szukali zaopatrzenia u ludności polskiej, z reguły kojarzonej z obszarnikami i „pa­nami”, a gdy nic nie znaleźli, nie wahali się brutalnie grabić kogo popadnie.

Innym gestem Sowietów wobec „wy­zwalanych” Białorusinów i Ukraińców było przyzwolenie na rozprawę z „ciemiężycielami klasowymi”. W praktyce było to przyzwolenie na grabież ludno­ści polskiej, co w wielu wypadkach przeradzało się w czystkę etniczną. Ha­sła sowieckiej propagandy wbijano czerwonoarmistom do głów na wiecach tuż przed rozpoczęciem agresji. Na te­rytorium Polski sowieccy politrucy już wprost agitowali miejscowych cywilów lub szeregowych żołnierzy Wojska Pol­skiego do dezercji, rabunków i mor­dów: „Obracajcie swą broń przeciw ob­szarnikom i kapitalistom” albo „Bijcie oficerów i generałów”.

Ulotki rozpowszechniane po polsku były pisane fatalną polszczyzną. Jed­nak bardziej przerażająco brzmiały te po ukraińsku i białoruska Jedna z nich, podpisana przez dowódcę Frontu Ukraińskiego Siemiona Timoszenkę, to swego rodzaju instruktaż przeprowa­dzania rzezi. „Bronią, kosami, widłami i siekierami bij odwiecznych swoich wrogów ‒ polskich panów, którzy prze­kształcili twój kraj w bezprawną kolo­nię, którzy ciebie polonizowali, w błocie zdeptali twoją kulturę i zamienili ciebie i twoje dzieci w bydło, w niewolników”.

Nawiasem mówiąc, retoryka Timoszenki łudząco przypomina tę z ode­zwy Bohdana Chmielnickiego do ludu ukraińskiego z początku powstania w 1648 roku. Niewykluczone też, że w głowie Timoszenki, który z pocho­dzenia był Ukraińcem, mógł się naro­dzić pomysł bycia nie tylko nowym Chmielnickim, ale nawet przyćmienia jego dokonań.

Prócz ziejących nienawiścią ulotek Sowieci masowo kolportowali karyka­tury i plakaty, na których zohydzali państwo polskie i wszystko, co z nim związane. Typowym ich motywem był czerwonoarmista przebijający szablą szpilką polskiego generała insekta lub dźgający bagnetem polskiego orła, któ­remu spada z głowy generalska czapka.

Na Wołyniu oraz w województwach tarnopolskim, lwowskim i stanisławow­skim Ukraińcy (często na spółkę z Ży­dami i czerwonoarmistami) w okrutny sposób rozprawiali się z polskimi osad­nikami i jeńcami. Szacuje się, że we wrześniu 1939 roku tylko na Wołyniu bandy ukraińskie zamordowały ok. 1,4 tys. Polaków.

Już w nocy z 17 na 18 września cała okolica wsi Podhajce płonęła. W innych miejscowościach sytuacja wyglądała podobnie. Jeden ze świadków tak opi­sał grozę wydarzeń, które rozgrywały się już w pierwszych dniach sowieckiej agresji: „Zanim pojawiła się milicja bol­szewicka, Ukraińcy rozbijali polskie posterunki policji państwowej oraz napa­dali na żołnierzy powracających z fron­tu do domu, mordując Bogu ducha win­nego żołnierza polskiego, w dodatku bezbronnego. Dziesiątki pomordowa­nych żołnierzy polskich wyrzucali po­tem nurty Horynia i Styru. W majątkach ziemskich były liczne wypadki mordowania ludności polskiej, a niemowlęta nasadzano na widły i przyczepiano kart­ki, »że to polskie orlęta«, a następnie wbijali je w kupy obornika, aby przez wiele dni straszyły ludność polską”.

W Grodnie na przełomie września i października Żydzi wykonywali dla Sowietów zadania milicji ludowej, tro­piąc w okolicy młodzież i harcerzy, któ­rzy brali udział w obronie miasta: „A te poszukiwania ochotników, to muszę tu otwarcie powiedzieć, że robili to gro­dzieńscy Żydzi. W pierwszych miesiącach Sowieci dali całkowitą władzę miejscowym Żydom. I tak przychodzili Żydzi do nas do wsi jako milicja czy wręcz NKWD, i tak mówili do nas młodych: »Ty chodził bić się za Panów, ja ciebie, job twoju mać, dam twoja Polska«” – wspominał jeden z owych tropionych ochotników.

22 września 1939 r. w Brześciu nad Bugiem odbyła się wspólna defila­da wojsk niemieckich i sowieckich. Po­dział Rzeczypospolitej pomiędzy obu agresorów ‒ III Rzeszę i ZSRR – określał traktat „O przyjaźni i granicy” z 28 wrze­śnia 1939 roku. Zawierał on korekty po­stanowień paktu Ribbentrop-Mołotow, który ustalał niemiecko-sowiecką linię demarkacyjną wzdłuż Narwi, Wisły i Sanu. Traktat z 28 września stanowił, że państwa nadbałtyckie znajdą się w sowieckiej strefie wpływów. W zamian Niemcy otrzymywali województwo lubelskie i część województwa warszawskiego. Wśród 12 mln osób zamieszkujących tereny zajęte ostatecznie przez Sowietów Polacy stanowili 40 proc., Ukraińcy ‒ 34 proc., Białorusini ‒ 8,5 proc., Żydzi ‒ 8,5 proc., inne nacje i tzw. tutejsi ‒ 9 proc. Na okupowanym terytorium Rze­czypospolitej Sowieci powoływali róż­nego szczebla rady i komitety, których zadaniem było nie tylko zarządzanie miejscowościami, ale także przeprowa­dzenie przygotowań do wyborów, któ­re miały poprzedzić wcielenie Kresów Wschodnich II RP do ZSRR. Reprezen­tatywność rad i komitetów pod wzglę­dem narodowościowym według so­wieckiej pragmatyki wyglądała tak, że do sowieckiego przedstawiciela-przewodniczącego (najczęściej ściągniętego z głębi ZSRR) przydzielano miejsco­wych, z reguły Ukraińca, Białorusi­na i Żyda.

27 października 1939 roku zgroma­dzenia ludowe Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy, wyłonione w dro­dze „wyborów”, podjęły uchwałę o in­korporacji tych ziem do ZSRR. Rada Najwyższa zatwierdziła ją, co oznacza­ło, że wszyscy mieszkańcy nowo przyłą­czonych obszarów otrzymali obywatel­stwo sowieckie.

Na zajętych terytoriach Sowieci się­gali po wszelkie dostępne środki w wal­ce z potencjalnymi przeciwnikami. Przy czym do tej grupy zaliczali nie tyl­ko inteligencję i „burżuazję” (przemy­słowców, profesorów, urzędników i dziennikarzy), ale także przywódców grup robotniczych, a nawet prostych rzemieślników. Sowieci starali się przy­ciągnąć do współpracy kogo się da, umiejętnie wykorzystując antagonizmy narodowościowe, pretensje, resentymenty i uprzedzenia. Sięgali też po banalniejsze środki: w Wilnie i Lwowie stworzyli biura skarg, gdzie przyjmowa­li donosy, płacąc po 5 rubli. Nie trzeba dodawać, że najczęstszą motywacją do­nosiciela była zemsta.

Symbolicznym aktem wymazania polskości na Kresach było demonstra­cyjne publiczne spalenie przez Sowietów tysięcy polskich książek na placu Wołowicza w Grodnie na począt­ku 1940 roku.

We Lwowie i innych miastach regio­nu szybko rozpoczęły się represje. W odpowiedzi Polacy zaczęli tworzyć struktury konspiracyjne. We Lwowie już na przełomie września i październi­ka organizowała się Służba Zwycięstwu Polski, w listopadzie przemianowa­na na Związek Walki Zbrojnej. Na jego czele stanął Michał Karaszewicz-Tokarzewski, notabene dowódca i twórca rozwiązanej SZP. ZWZ podporządko­wały się konspiracje lokalne, m.in. dzia­łające we Włodzimierzu Wołyńskim Po­gotowie Harcerek, organizacja, która pomagała ukrywającym się polskim oficerom, rannym, uciekinierom oraz ludziom starszym i dzieciom, oraz Taj­na Organizacja Harcerska ZWZ Młody Las, działająca w Tarnopolu i okolicach. Wobec terroru i wzmożonej inwigilacji okupanta działalność konspiracyj­na w Małopolsce Wschodniej była bardzo niebezpieczna. W 1940 roku NKWD udało się rozpracować lwowski ZWZ, co skończyło się dla Karaszewicza-Tokarzewskiego wpadką i areszto­waniem. Podobnie zakończyła się dzia­łalność Młodego Lasu.

W grudniu 1939 roku na Kremlu pod­jęto przygotowania do deportacji części ludności polskiej zamieszkującej przy­łączone do ZSRR „zachodnie okręgi”. Na pierwszy ogień mieli pójść osadnicy wojskowi i służba leśna, którzy na po­czątku lat 20. otrzymali na Wołyniu zie­mię w ramach akcji osadnictwa wojsko­wego. Wedle danych, które udało się potwierdzić w trzech akcjach deporta­cyjnych w pierwszej połowie 1940 roku na północ ZSRR, Ural, Syberię i do Ka­zachstanu Sowieci wywieźli około 275 tys. Polaków.

Opr. TB

fot. Gen. Heinz Guderian i kombryg Siemion Kriwoszein podczas przekazywania Brześcia Litewskiego Armii Czerwonej, 22.09.1939/domena publiczna