29 września w Historii Kresów

1951 – w więzieniu mokotowskim zmarł płk Aleksander Krzyżanowski „Wilk” – komendant Okręgu Wileńskiego AK, żołnierz Dowbora-Muśnickiego, walk z bolszewikami i Września’39.

Urodził się w 1895 r. w Briańsku w Rosji – syn Jakuba i Zofii Wilamowskiej-Knobelsdorf. Uczył się w gimnazjum w Homlu, studiował w Petersburgu. Karierę wojskową rozpoczynał w armii carskiej, w czasie I wojny służył m.in. w 6 Korpusie Syberyjskim, a w 1917 r. trafił do I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego. Po rozwiązaniu Korpusu przyjechał na studia do Warszawy, w listopadzie 1918 r. brał udział w rozbrajaniu Niemców. W wojnie z bolszewikami został odznaczony Krzyżem Walecznych, uczestniczył m.in. w ciężkich walkach pod Dyneburgiem.

W okresie międzywojennym był oficerem Wojska Polskiego, również na Kresach – w 20 Pułku Artylerii Lekkiej w Prużanie i 12 Pułku Artylerii Lekkiej w Tarnopolu. W Kampanii Wrześniowej w stopniu majora walczył w Bitwie nad Bzurą, a potem z ocalałymi żołnierzami kontynuował walkę w Górach Świętokrzyskich. W konspiracji działał od 1939 r., w tym na Wileńszczyźnie, gdzie od kwietnia 1940 r. kierował Okręgiem Wileńskim Związku Walki Zbrojnej (później AK).

W obliczu zagrożenia ze strony partyzantki sowieckiej podjął rozmowy z Niemcami. W zamian za współdziałanie w zwalczaniu sowietów zażądał jednak uznania niepodległości Polski w granicach z 1939 roku, pokrycie strat wojennych, zwolnienia jeńców i więźniów obozów oraz przekazania artylerii i broni pancernej dla 30 tys. żołnierzy AK. Jest oczywiste, że warunki te miały charakter czysto propagandowy. Wkrótce dowództwo AK w Warszawie zabroniło Krzyżanowskiemu dalszych rozmów z Niemcami i nakazało traktować Armię Czerwoną jak sojusznika. Tragiczne dla Polaków skutki tej decyzji dały o sobie znać już niebawem.

Chcąc zapobiec polsko-litewskiemu konfliktowi Krzyżanowski proponował także umowę o nieagresji dowódcy Litewskiego Korpusu Posiłkowego w służbie niemieckiej gen. Plechavičiusowi. Ten jednak odmówił, żądając uznania Wileńszczyzny za terytorium Litwy i wycofania z niej AK. W maju 1944 r. wybuchły walki, w których AK rozbiła litewskie oddziały w bitwie pod Murowaną Oszmianką. Gdy Litwini ponownie odrzucili porozumienie konflikt nasilił się w czerwcu 1944 r. Litewskie formacje pacyfikowały polskie wsie i mordowały polską ludność. W odpowiedzi Krzyżanowski rozkazał przeprowadzenie odwetowego rajdu na teren Litwy Kowieńskiej.

W obliczu nadciągających sowietów Krzyżanowski, zgodnie z rozkazami z Warszawy, rozpoczął w kwietniu 1944 r. przygotowanie Akcji „Burza” na Wileńszczyźnie, by wystąpić wobec wkraczających Rosjan w roli gospodarza. 20 czerwca 1944 r. Krzyżanowski podpisał Rozkaz Operacyjny Nr 1 „Ostra Brama” dot. opanowania Wilna. Datę rozpoczęcia akcji wyznaczono na 7 lipca, jednak wobec błyskawicznej ofensywy sowieckiej przyspieszono ją o 24 godziny. Przeczytaj artykuł o Operacji „Ostra Brama”. 13 lipca oddziały sowieckie wspólnie z AK zdobyły Wilno. W walkach z przeważającymi i dobrze uzbrojonymi siłami niemieckimi AK straciła kilkuset zabitych.

17 lipca sowiecki dowódca 3 Frontu Białoruskiego gen. Iwan Czerniachowski zaprosił na rozmowy w Wilnie Krzyżanowskiego i szefa sztabu Teodora Cetysa „Sława”. W czasie spotkania zostali aresztowani. Wkrótce, w podobnie podstępny sposób, ich los podzieliła większość oficerów wileńskiej AK. Ponad 3 lata Krzyżanowski był więziony kolejno w Wilnie, na Butyrkach w Moskwie, w obozie NKWD koło Riazania i w Griazowcu. 11 sierpnia uciekł i dotarł do Wilna, ale został schwytany ponownie.

W końcu w październiku 1947 r. sowieci zgodzili się odesłać Krzyżanowskiego do Polski. Jednak już 3 lipca 1948 r. został aresztowany przez UB i osadzony na Mokotowie. Będąc już ciężko chory uczestniczył jako świadek w procesie Mobilizacyjnego Ośrodka Wileńskiego Okręgu AK. Zmarł w szpitalu więziennym na gruźlicę w 1951 r., a jego zwłoki UB zakopało w tajemnicy terenie Powązek. W marcu 1957 r. ekshumowano je i uroczyście przeniesiono na Cmentarz Wojskowy. W 1994 r. Krzyżanowski został pośmiertnie awansowany na generała brygady.

1609 – wojna polsko-rosyjska: wojska polsko-litewskie pod wodzą hetmana Stanisława Żółkiewskiego rozpoczęły oblężenie Smoleńska. Zdobyły go po ponad 20-miesięcznych krwawych zmaganiach, pełnych dramatycznych epizodów i zwrotów sytuacji. Przeczytaj artykuł o zdobyciu Smoleńska, a także o innych wielkich wydarzeniach tej wojny: o Bitwie pod Kłuszynem, zajęciu Kremla przez Polaków, Hołdzie Ruskim. Polecamy też artykuł „Pokonaliśmy Rosję, zajęliśmy Kreml”.

1669 – w katedrze na Wawelu odbyła się koronacja Michała Korybuta Wiśniowieckiego na Króla Polski i Wielkiego Księcia Litwy.

1760 – urodził się Michał Sokolnicki – polski dowódca wojskowy, generał, uczestnik wojen napoleońskich, autor rozpraw naukowych i wynalazków z dziedziny techniki. W 1792 r. został kwatermistrzem generalnym armii litewskiej w wojnie polsko-rosyjskiej. Pod Grodnem zbudował wtedy z tratw oryginalnej konstrukcji most pływający w kształcie łuku zaklinowanego prądem rzeki Niemen, po którym przeszły cofające się wojska polskie z taborami i artylerią. Zmarł w 1816 r.

1794 – Insurekcja Kościuszkowska: zwycięstwo Polaków w bitwie pod Łabiszynem.

1794 – w Zabłoczyźnie urodził się Ignacy Chodźko – polski powieściopisarz i sławny gawędziarz, napisał m.in. serię „Obrazy Litewskie” – szereg gawęd zaczerpniętych z życia szlachty miejscowej XVIII w. i pierwszej ćwierci XIX w. Studiował w Wilnie. Członek Towarzystwa Szubrawców. Zmarł w 1861 r.

1804 – w Halczyńcu na Wołyniu urodził się Michał Czajkowski vel Sadyk Pasza – działacz niepodległościowy, pisarz i poeta zaliczany do szkoły ukraińskiej polskiego romantyzmu. Założyciel słynnej polskiej wsi Adampol w Turcji. Zmarł w 1886 r. w Borkach pod Kozielcem.

1823 – w Smolhowie urodził się Władysław Syrokomla (właśc. Ludwik Władysław Franciszek Kondratowicz) – polski poeta, tłumacz. Od 1853 r. był dzierżawcą Borejkowszyzny pod Wilnem. Zwolennik uwłaszczenia chłopów, współpracownik „Kuriera Wileńskiego”, uczestniczył w manifestacjach patriotycznych. Uwięziony w 1861 r. przez władze rosyjskie i przymusowo osadzony w Borejkowszczyźnie. Dokonał licznych przekładów Goethego, Heinego, Rylejewa, Lermontowa, Niekrasowa, Szewczenki, Berangera, a także przekładów z łaciny.  Zmarł w 1862 r. w Wilnie. Pochowany na Cmentarzu na Rossie. Przeczytaj też artykuł „Władysław Syrokomla. Wędrówki po moich niegdyś okolicach”.

1847 – urodził się Michał Michalski – polski polityk, prezydent Lwowa w latach 1905-1907. Zmarł w 1907 r.

1882 – urodził się Wacław Dziewulski – polski fizyk, profesor Uniwersytetu Wileńskiego. Zmarł w 1938 r.

1904 – w Kowlu na Wołyniu urodził się Michał Waszyński – polski reżyser filmowy. Autor takich obrazów jak m.in. „Prokurator Alicja Horn”, „Czarna perła”, „Antek policmajster”. Zmarł w 1965 r.

1907 – w Haliczu urodził się Bolesław Michał Nieczuja-Ostrowski – polski wojskowy, żołnierz podziemia. W czasie II wojny światowej zaangażowany w działalność Związku Walki Zbrojnej we Lwowie, walczył na terenie Małopolski. Zmarł w 2008 r.

1922 – zmarł Jan Antoniewicz-Bołoz – polski historyk sztuki i literatury. Profesor i rektor Uniwerystetu Lwowskiego. Konserwator zabytków sztuki w Urzędzie Konserwatorskim we Lwowie. Urodzony w 1858 r. w Skomorochach koło Buczacza.

Kresy24.pl / Historyczne Kalendarium Kresowe – 29 września