21 czerwca w Historii Kresów

1768 – Rzeź Humańska – Kozacy i ruskie chłopstwo (tzw. koliszczyzna) wymordowali 20 tys. Polaków i Żydów, którzy schronili się w Humaniu. Wśród ofiar było wiele kobiet i dzieci.

Dziesiątki zniszczonych miast, setki spalonych wiosek i stosy trupów – to jedna z najczarniejszych kart w historii Ukrainy. Według historyków, krwawa rebelia była wynikiem prowokacji Rosjan, którzy wykorzystali antyszlacheckie i antypolskie nastroje hajdamaków i chłopstwa cierpiącego z powodu pańszczyzny i posłużyli się nimi do walki z konfederatami barskimi. Nałożył się na to konflikt religijny unitów z prawosławiem i podsycanie nienawiści do Polaków i Żydów przez Cerkiew.

Rzeź pod przywództwem Maksyma Żeleźniaka i Iwana Gonty zaczęła się od mszy z udziałem Kozaków w Klasztorze Motroninskim, w dzisiejszej wsi Mielniki, w rejonie czehryńskim. Jeden z mnichów poświęcił noże, które zbrodniarze rozdzielili między siebie, aby „rżnąć wrogów Ukrainy”. Iwan Gonta był wcześniej setnikiem kozackim w służbie Franciszka Salezego Potockiego, który został wysłany by bronić Humania przed nadciągającym chłopstwem, jednak zdradził i przyłączył się do morderców.

Po kilkunastogodzinnym szturmie miasto padło. Ludność schroniła się w kościołach, synagodze i ratuszu. Księża katoliccy rozdawali komunię. Rozpoczęła się rzeź. W samej tylko synagodze zamordowano około trzech tysięcy Żydów, obcinano im ręce i uszy. Kolejnymi ofiarami byli księża katoliccy, zakonnicy uniccy i zwykli mieszkańcy. Żeleźniak kazał powiesić na kościelnej wieży „Lacha, Żyda i psa – bo ich wiara jednakowa”. Gonta ogłosił się „księciem humańskim”.

Anarchia ogarnęła wkrótce prawobrzeżną Ukrainę – Kijowszczyznę i Wołyń. Gdy powstanie zaczęło być groźne także dla Rosji, zaczęto je tłumić. Gontę wydano władzom polskim i został stracony. Niestety, sadystyczne mordy na kobietach i dzieciach są dziś dla części władz, dziennikarzy i duchownych ukraińskich przedmiotem dumy – ukraińska telewizja pokazuje ich jako „narodowych bohaterów”, Gonta ma we Lwowie ulicę swojego imienia, a w Chrystynówce wzniesiono jego pomnik, w którego odsłonięciu uczestniczyli biskupi Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego oraz mer miasta Mykoła Nakonieczny.

1629 – zmarł Szymon Zimorowic – polski poeta pochodzenia ormiańskiego urodzony we Lwowie ok. 1608 r.

1767 – zmarł Władysław Aleksander Łubieński – arcybiskup gnieźnieński, prymas Polski i Litwy, interrex w 1763 r., arcybiskup lwowski. Urodzony w 1703 r.

1810 – urodził się Dominik Magnuszewski – polski pisarz. We Lwowie należał do grupy literackiej „Ziewonia”. Uczestniczył w Powstaniu Listopadowym. Zmarł w 1845 r. na Pokuciu.

1881 – w Kiryjówce na Wołyniu urodził się Wojciech Świętosławski – biofizyk, polityk, minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego w latach 1935-1939. Zmarł w 1968 r.

1882 – w Pniowie w Województwie Stanisławowskim urodził się Ludwik Kolankowski – polski historyk, działacz polityczny i senator RP, profesor Uniwersytetu Lwowskiego i pierwszy rektor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, dyrektor Biblioteki Ordynacji Zamojskich. Zmarł w 1956 r.

1883 – w Klicku koło Sanoka urodził się Roman Jaworski – prozaik, dramaturg i publicysta, jeden z najważniejszych przedstawicieli modernizmu w literaturze polskiej. Zmarł w 1944 r.

1885 – we wsi Spiczyńce (obecnie Ukraina) urodził się Janusz Jędrzejewicz – major piechoty Wojska Polskiego, pedagog i polityk okresu międzywojennego, premier, członek obozu piłsudczykowskiego. Jako Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego opracował i wdrożył reformę szkolnictwa, tzw. reformę jędrzejewiczowską, której celem było opanowania programowego i organizacyjnego chaosu w szkolnictwie polskim po czasach zaborów. Założyciel miesięcznika „Wiedza i Życie”. Zmarł w 1951 r.

1945 – w Moskwie zakończył się pokazowy proces przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, tzw. Proces Szesnastu. Po 3 miesiącach pobytu w więzieniu na Łubiance i jedynie 3-dniowym procesie skazano 13 przywódców na kary pozbawienia wolności od 4 miesięcy do 10 lat. Część z nich została potem zamordowana w miejscu uwięzienia.

Polscy działacze zostali przez sowietów zwabieni 28 marca 1945 r. do wilii w Pruszkowie pod pretekstem rozmów na temat polskiego stosunku do władz ZSRR, uzgodnień jałtańskich i sytuacji na zapleczu frontu, a następnie aresztowani przez NKWD. W ręce sowietów wpadli wtedy: Delegat Rządu i Wicepremier na Kraj – J.S. Jankowski, ostatni Komendant Główny AK i pełniący funkcję Komendanta Głównego organizacji „NIE” gen. – L. Okulicki, Przewodniczący Rady Jedności Narodowej – Kazimierz Pużak, pełniący funkcję tłumacza wiceminister Departamentu Informacji Delegatury RP na Kraj – Józef Stemler-Dąbski, Antoni Pajdak (PPS-WRN), Stanisław Jasiukowicz, Kazimierz Kobylański, Zbigniew Stypułkowski i Aleksander Zwierzyński ze Stronnictwa Narodowego, Józef Chaciński i Franciszek Urbański ze Stronnictwa Pracy, Adam Bień, Kazimierz Bagiński i Stanisław Mierzwa ze Stronnictwa Ludowego oraz Eugeniusz Czarnowski i Stanisław Michałowski ze Zjednoczenia Demokratycznego.

1945 – we Lwowie urodził się Adam Zagajewski – polski pisarz, poeta, tłumacz.

1976 – zmarł Juliusz Mieroszewski – polski pisarz, publicysta londyńskich „Wiadomości” i paryskiej „Kultury”. Był zwolennikiem pojednania i porozumienia Polski z narodami Ukrainy, Litwy i Białorusi w oparciu o uznanie nieodwracalności zmian terytorialnych po II wojnie światowej. W 1974 r. na łamach „Kultury” sformułował wraz z Jerzym Giedroyciem fundamentalną dla polskiej myśli politycznej koncepcję, że suwerenność tych państw jest czynnikiem sprzyjającym niepodległości Rzeczypospolitej, natomiast zdominowanie tych krajów przez Rosję otwiera drogę do zniewolenia także Polski. Urodzony w 1906 r.

Kresy24.pl / Historyczne Kalendarium Kresowe – 21 czerwca

strong