19 września w Historii Kresów

1939 – armia sowiecka zajęła Wilno po dwudniowej obronie miasta przez Polaków. Wziętych do niewoli obrońców wymordowano. 3 tygodnie później sowieci przekazali miasto Litwie.

Początkowo polska załoga Wilna liczyła ok. 14 tys. żołnierzy, z czego jedynie połowa miała broń. Pozostali to ochotnicy, zmobilizowani kolejarze, studenci i harcerze. Obroną dowodził Jarosław Okulicz-Kozaryn, a po jego wycofaniu się z miasta – ppłk T.Podwysocki.

18 września, w pierwszej połowie dnia, polskim oddziałom udało się zatrzymać nacierające sowieckie czołgi na przedmieściach i zniszczyć kilka z nich. W międzyczasie jednak Okulicz-Kozaryn podjął decyzję o wycofaniu wojska na Litwę, rezygnując z obrony miasta. Część oddziałów skierowała się z kolei na Grodno, aby wspomóc jego obronę. Ppłk Podwysocki, który postanowił mimo wszystko bronić Wilna, dysponował więc ograniczonymi siłami. Mimo to polskie oddziały walczyły do wieczora.

Rano 19 września sowieckie czołgi i wozy pancerne wznowiły natarcie w stronę mostu Zielonego, ale ponownie zostały odparte, a obrońcy zniszczyli kolejne trzy maszyny. Również kolejny szturm na most został zatrzymany. Jednocześnie przybyłe o świcie dodatkowe siły sowieckie ruszyły z przedmieść w kierunku centrum, zdobywając oba mosty na Wilii. Zaczęły się pojedyncze walki w mieście – sowieckie czołgi niszczyły z armat gniazda polskich karabinów maszynowych ulokowane na dachach i strychach. W końcu opór obrońców ustał.

Strona sowiecka twierdziła, że w walkach o Wilno straciła tylko 13 zabitych, 5 czołgów i 4 samochody pancerne. W rzeczywistości jej straty były znacznie większe – pojedyncze sowieckie raporty mówią o 18 zniszczonych łącznie czołgach. Straty polskie nie są dokładnie znane. Wielu wziętych do niewoli Polaków sowieci zamordowali następnie pod Wilnem.

Zdaniem historyków, polskie wojsko nie wykorzystało w pełni możliwości obrony Wilna, które mogło stawiać opór jeszcze kilka dni, zaś dowództwu zabrakło zdecydowania. Warto jednak pamiętać, że siły sowieckie były tak liczne, iż ewentualna dalsza obrona Wilna mogła mieć tylko symboliczny charakter, podobnie jak rozpoczęta dzień później obrona Grodna.

1657 – zawarto pierwszy z dwóch traktatów wielawsko-bydgoskich, w których Rzeczpospolita zrzekła się zwierzchności lennej nad Prusami Książęcymi.

1794 – Insurekcja Kościuszkowska: klęska dywizji Karola Sierakowskiego w bitwie pod Terespolem.

1797 – w Grodnie urodził się January Suchodolski – polski malarz batalista okresu romantyzmu, oficer wojsk polskich. Zmarł w 1875 r.

1887 – urodził się Włodzimierz Krukowski – polski inżynier elektryk, czołowy polski metrolog, wybitny specjalista techniki licznikowej, wzorów i pomiarów. Profesor i prorektor Politechniki Lwowskiej. Członek Towarzystwa Naukowego we Lwowie. Zamordowany przez Niemców wraz z grupą profesorów w 1941 r. na Wzgórzach Wuleckich we Lwowie.

1888 – we Lwowie urodził się Kazimierz Justian – polski aktor przedwojenny. Zmarł w 1936 r.

1892 – urodził się Jan Piekałkiewicz – polski polityk, działacz ruchu ludowego, Delegat Rządu na Kraj. Ukończył studia ekonomiczne w Petersburgu. Jako statystyk w 1921 r. przeprowadził pierwszy spis ludności II Rzeczypospolitej. Docent na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. W grudniu 1942 r. zatwierdził powołanie Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Następnie polecił dokumentowanie zbrodni niemieckich oraz objęcie opieką więźniów politycznych.

W oświadczeniu zamieszczonym na łamach „Biuletynu Informacyjnego” z października 1942 r. napiętnował kolaborantów i osoby pomagające Niemcom w wyniszczaniu narodu polskiego jako zdrajców, ostrzegając ich przed konsekwencjami ich działalności (z karą śmierci włącznie). Torturowany, a następnie zamordowany przez Niemców w 1943 r.

1897 – w Pawłowie koło Lwowa zmarł Kornel Ujejski – polski poeta i publicysta społeczny nazywany często „ostatnim wielkim poetą romantyzmu”.  Urodzony w 1823 r. w Beremianach koło Jazłowca. Wychowywał się pod Lwowem. Uczył się w Buczaczu u Bazylianów, później we Lwowie. Magistrat we Lwowie w listopadzie 1858 r. nadał poecie w dzierżawę majątek Zubrza wraz z Sichowem i Pasiekami Miejskimi. Pod koniec życia mieszkał w Tomaszowcach na Podolu oraz w Pawłowie.

8 grudnia 1901 r. przy ulicy Akademickiej we Lwowie stanął pomnik Kornela Ujejskiego autorstwa Antoniego Popiela. Po wkroczeniu do miasta Armii Czerwonej pomnik zdjęto i przeniesiono do Szczecina. W lwowskim kościele oo. Bernardynów znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona pisarzowi.

1900 – w Nowoukraince urodził się Włodzimierz Słobodnik – polski poeta pochodzenia żydowskiego, tłumacz literatury francuskiej, rosyjskiej i radzieckiej, satyryk, autor książek dla młodzieży. W latach 1939-1941 przebywał we Lwowie, gdzie był członkiem redakcji „Nowych Widnokręgów”. Zmarł w 1991 r.

1917 – w Wilnie urodził się Andrzej Miłosz – polski dziennikarz, publicysta, reżyser filmów dokumentalnych. Brat Czesława. W czasie II wojny światowej był żołnierzem ZWZ i AK, m.in. w Wilnie. Organizator pierwszych szlaków kurierskich na Wileńszczyźnie, udzielał pomocy polskim oficerom w ucieczce z obozów internowania. Zmarł w 2002 r.

1939 – z ran odniesionych w walce zmarł Stanisław Grzmot-Skotnicki – polski generał, dowódca Pomorskiej Brygady Kawalerii i Grupy Operacyjnej „Czersk”. Uczestnik wojny polsko-ukraińskiej. W 1937 r. został dowódcą Nowogródzkiej Brygady Kawalerii. Był prezesem Zarządu Okręgu Polskiej Macierzy Szkolnej i Wschodnio-Kresowego Klubu Jazdy. Urodzony w 1894 r. Przeczytaj więcej o generale Grzmot-Skotnickim.

1939 – popełnił samobójstwo Stanisław Dąbek – polski pułkownik, dowódca Lądowej Obrony Wybrzeża. Studiował na Uniwersytecie Lwowskim. Brał udział w wojnach polsko – ukraińskiej i polsko – bolszewickiej. Dowódca 52 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych w Złoczowie. Odebrał sobie życie wobec świadomości klęski wojsk polskich na Wybrzeżu. Urodzony w 1892 r.

1991 – przyjęto nową flagę i godło Białorusi, nazwę kraju zmieniono na: Republika Białoruś.

1991 – został reaktywowany Uniwersytet Narodowy „Akademia Kijowsko-Mohylańska” – najstarszy uniwersytet na Ukrainie i w Europie Wschodniej, działający od końca XVII wieku.

2007 – zmarł Janusz Klekowski – polski działacz opozycyjny, członek KOR urodzony na Wileńszczyźnie. Przez wiele lat współpracował z Radiem Solidarność. Urodzony w 1930 r.

Kresy24.pl / Historyczne Kalendarium Kresowe – 19 września