20 lipca w Historii Kresów

 

1926 – zmarł Feliks Dzierżyński – polski i radziecki komunista z Kresów, twórca i szef pierwszych sowieckich organów bezpieczeństwa: Czeka, GPU i OGPU. Symbol krwawego terroru.

To, że był psychopatycznym zbrodniarzem – „Żelaznym Feliksem”, „Czerwonym Katem” – wiedzą wszyscy i niewiele mamy w tej sprawie do dodania.

Mniej osób pamięta, że był Polakiem i to w dodatku szlachcicem, urodzonym w 1877 r. w majątku Oziembłowo (późniejsze Dzierżynowo) w Puszczy Nalibockiej, na dzisiejszej Białorusi. Był synem Edmunda – nauczyciela fizyki i matematyki i Heleny z Januszewskich – miłośniczki muzyki, literatury polskiej i światowej, znającej biegle kilka języków. Sam zaś Feliks musiał powtarzać klasę, gdyż… nie mógł nauczyć się języka rosyjskiego. Był chłopcem religijnym – często widywano go żarliwie modlącego się w kościele. Wiarę miał stracić dopiero po tym kiedy jako nastolatek stał się świadkiem rzezi dokonanej przez carskich kozaków na chłopach.

Miał 8 rodzeństwa. Brat Stanisław został zamordowany przez bolszewików w 1917 r. Drugi brat – Kazimierz, ziemianin, polski patriota i żołnierz Armii Krajowej – został rozstrzelany przez Niemców w czasie II wojny wraz z żoną Łucją w 1943 r. Oboje ratowali życie ludziom, których Niemcy szykowali do wywózki, albo na egzekucję. W dworku w Dzierżynowie ukrywali się partyzanci. Podobnie z rąk Niemców zginął brat Władysław – znany profesor neurologii i psychiatrii, a przed wojną pułkownik Wojska Polskiego. A siostrę Wandę zastrzelił przypadkowo mały Feliks bawiąc się bronią…

Ciekawą postacią była druga siostra Feliksa – Aldona, do której do końca życia pisał pełne miłości listy, ona zaś robiła mu wyrzuty z powodu jego czynów. Syn Aldony był… adiutantem Józefa Piłsudskiego, a ona sama w czasach PRL poświęciła się pomocy dla byłych żołnierzy Armii Krajowej. Świadoma zbrodni dokonanych przez brata do końca życia zamawiała msze za jego duszę.

A skoro wspomnieliśmy o „związkach” Dzierżyńskiego z Piłsudskim to odnotujmy, że kresowe majątki tych rodów dzieliło zaledwie kilkadziesiąt kilometrów. Obie rodziny znały się, a obaj chłopcy uczęszczali do tego samego gimnazjum w Wilnie. Jako szef sowieckiej bezpieki Dzierżyński dwukrotnie odmówił zatwierdzenia planu zamordowania Piłsudskiego autorstwa szefa GPU w Warszawie Mieczysława Łoganowskiego. W pierwszym wariancie Piłsudski miał zostać zabity w Sulejówku, w drugim miał wraz z nim wylecieć w powietrze cały polski rząd, zas winą planowano obarczyć polskich skrajnych nacjonalistów.

Podobno w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1919-20 Piłsudski i Dzierżyński utrzymywali przez pośredników nieoficjalne kontakty, które dotyczyły zapewnienia bezpieczeństwa pewnych osób i ochrony dzieł sztuki przed zniszczeniami wojennymi. Również kiedy Dzierżyński dowiedział się, że po zwyciężeniu Polski Lenin zamierza wyznaczyć Woroszyłowa na nowego komunistycznego szefa polskich władz, stanowczo się temu sprzeciwił, argumentując, że Polska wystarczajaco długo była już pod rosyjskim panowaniem. Wtedy Lenin zgodził się postawić na czele nowego rządu Polaka – Marchlewskiego.

Kult Dzierżyńskiego zawsze zajmował trzecie – po Leninie i Stalinie – miejsce w sowieckiej obrzędowości, a po likwidacji kultu Stalina upiór „Żelaznego Feliksa” wysunął się nawet na drugą pozycję. Jego ofiarą padło m.in. polskie miasto Kojdanów, przemianowane na Dzierżyńsk.

I choć w Rosji po upadku komunizmu kult ten nieco przygasł, to na rządzonej przez Łukaszenkę Białorusi ma się w najlepsze. Nowe pomniki, muzeum Dzierżyńskiego, wzór do naśladowania dla młodzieży i… nowożeńcy, którzy po ślubie – nawet kościelnym – z własnej inicjatywy masowo jadą składać kwiaty pod tymi pomnikami. Smutne jest i to, że najwyższe wzniesienie na Białorusi nadal nosi nazwisko zbrodniarza (Dzierżyńska Góra – 345 m). Cóż, jaka góra – taki jej patron…

1567 – wojna litewsko-rosyjska: zwycięstwo wojsk litewskich pod wodzą wojewody bracławskiego księcia Romana Sanguszki w bitwie pod Czaśnikami.

1654 – Jan Kazimierz zaprzysiągł traktat z chanem krymskim Islam Girejem przeciwko Rosji i stojącym po jej stronie Kozakom.

1657 – Potop szwedzki: armia koronna pokonała w bitwie pod Czarnym Ostrowem sprzymierzone ze Szwedami wojska siedmiogrodzkie Jerzego II Rakoczego, zmuszając go do kapitulacji.

1912 – urodził się Jan Flis – polski geograf. Uczestnik obrony Lwowa w 1939 r. Zmarł w 1993 r.

1919 – zawarto rozejm między dowództwem Wojska Polskiego i oddziałami Semena Petlury – naczelnego dowódcy wojsk Ukraińskiej Republiki Ludowej.

1923 – we Lwowie urodził się Stanisław Albinowski – polski ekonomista, publicysta, dziennikarz. Uważany za nestora polskiego dziennikarstwa ekonomicznego. Żołnierz Armii Krajowej. Zmarł w 2005 r.

1926 – marszałek Józef Piłsudski utworzył Kompanię Zamkową – pierwszy etatowy pododdział reprezentacyjny Wojska Polskiego.

1928 – w Łużkach (obecnie Białoruś) urodziła się Anna Maria Borowska – polska działaczka społeczna. Córka podporucznika Franciszka Popławskiego – oficera Korpusu Ochrony Pogranicza zamordowanego w 1940 r. w Katyniu. Wiceprzewodnicząca Rodziny Katyńskiej w Gorzowie Wielkopolskim. Zmarła w 2010 r.

1936 – w Pińsku urodził się Andrzej Kondratiuk – polski reżyser, scenarzysta, operator filmowy.

1940 – w Stanisławowie urodził się Czesław Gładkowski – polski kontrabasista jazzowy, kompozytor i pedagog.

1966 – zmarł Józef Kisielewski – polski pisarz, członek Stronnictwa Narodowego. Urodzony w 1905 r. w Mościskach.

1968 – zmarł Karol Maleczyński – polski historyk, badacz dziejów Śląska. Przed II wojną światową był profesorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie i członkiem Polskiej Akademii Umiejętności oraz Towarzystwa Naukowego we Lwowie, a w latach 1925–1939 także archiwistą Archiwum Państwowego we Lwowie. Urodzony w 1897 r.

2002 – zmarł Stanisław Russocki – urodzony we Lwowie w 1930 r. polski historyk, profesor Uniwersytetu Warszawskiego.

Kresy24.pl / Historyczne Kalendarium Kresowe – 20 lipca