Teresa Zachara: Groby powstańców styczniowych na Litwie, Białorusi, Ukrainie i w Rosji

Mimo upływu czasu i warunków politycznych przez długi czas niesprzyjających kultywowaniu pamięci o walkach 1863-1864 r., mogiły i upamiętnienia powstańcze nadal istnieją. Dbajmy o nie, abyśmy z czystym sumieniem mogli powtórzyć słowa inskrypcji, wyrytej na pomniku koło Miszychy w Rosji: „Śpijcie spokojnie – my pamiętamy o Was”.

Minęło 157 lat od wybuchu powstania styczniowego. Zryw ten, będący niestety klęską militarną, stanowił przez długi czas punkt odniesienia dla postaw patriotycznych i odcisnął bardzo silne piętno w polskiej literaturze i sztuce. Warto tu wspomnieć choćby malarstwo Artura Grottgera, Maksymiliana Gierymskiego czy Jana Matejki. Również pisarze polscy doby popowstaniowej nie stronili od mniej lub bardziej bezpośrednich nawiązań do okresu walk powstańczych. Wątki takie odnajdujemy w prozie Marii Dąbrowskiej, Stefana Żeromskiego czy Elizy Orzeszkowej. Może nie wszyscy czytelnicy nielubianej przez część uczniów powieści „Nad Niemnem” wiedzą, że opisywana przez autorkę mogiła czterdziestu powstańców istnieje naprawdę. Znajduje się ona w lesie pomiędzy prawie wyludnionymi obecnie białoruskimi wsiami Bohatyrowicze i Miniewicze. Na mogile posadowiono granitowy głaz ze szlifowanym licem i inskrypcją: „Pamięci 40 powstańców 1863 / Rodacy 1993”. Obok inskrypcji wyryty jest orzeł w koronie i skrzyżowane kosy. Do głazu przymocowany jest wysoki żelazny krzyż z postacią Chrystusa i inskrypcją: Gloria Victis. Całość jest ogrodzona słupkami żelaznymi, połączonymi łańcuchem. Mogiła jest w dobrym stanie, opiekują się nią Polacy zamieszkujący okoliczne wsie.

fot. Andrzej Poczobut

To nie jedyny na Kresach materialny ślad po tym powstaniu. Ziemia litewska i białoruska usłana jest mogiłami poległych powstańców i weteranów powstania. Groby takie znajdują się również na Ukrainie oraz w dalekiej Rosji, we wsi Miszycha nad Bajkałem, gdzie zesłani na katorgę uczestniczy powstania styczniowego wzniecili w 1866 r. kolejne powstanie.

Przypomnijmy więc choć niektóre z tych licznych miejsc.

Na Białorusi do czasów obecnych ślady dotyczące powstania styczniowego zachowały się w 65 miejscowościach. Groby poległych powstańców znajdują się w Bohuszewiczach, Dalekiem, Domaczewie, Jeziorach, Kadyszu, Kołodnie, Kosowie Poleskim, Kurzeńcu, Lidzie, Łyntupach, wspomnianych wyżej Miniewiczach, Mochowiczach, Naczy, Olżewie Małym, Pacewiczach, Różanie, Siennie, Smorgoniach, Sobolach, Stankowcach i Władykach. Szczególnie warto zwrócić uwagę na kilka miejscowości, w których usytuowane są zbiorowe mogiły powstańców lub wręcz całe cmentarze. Są to m.in.: Dalekie w obwodzie witebskim, gdzie znajdował się cmentarz powstańczy, obecnie upamiętniony krzyżami katolickim i prawosławnym; Jeziory w obw. grodzieńskim – zbiorowa mogiła na cmentarzu jest widoczna z daleka dzięki ustawionym obok niej 5 wysokim krzyżom (pierwsze zdjęcie poniżej); Kosów Poleski w obwodzie brzeskim, gdzie mogiła powstańcza góruje nad zarośniętą częścią nekropolii (drugie zdjęcie poniżej), Olżew Mały w obwodzie Grodzieńskim – tu zachował się jeden z niewielu istniejących cmentarzy powstańczych, upamiętniony krzyżami katolickim i prawosławnym; Władyki w obw. mińskim – na tej mogile w latach 90. XX wieku skauci z Mołodeczna umieścili tabliczkę z napisem w języku białoruskim, upamiętniającą pochowanych tu powstańców z oddziału Wincentego Koziełł-Poklewskiego. W pozostałych ponad 40 miejscowościach ustawiono upamiętnienia symboliczne lub pochowano na miejscowych cmentarzach weteranów powstania.

 

fot. Teresa Zachara

Na Litwie, mniejszej od Białorusi, obiekty związane z powstaniem znajdziemy w 27 miejscowościach. Zapewne najbardziej znana jest mogiła w Dubiczach, gdzie w zbiorowej mogile w pobliżu kościoła spoczywają powstańcy wraz ze swym dowódcą Ludwikiem Narbuttem. Wysoki monument jest ozdobiony piękną płaskorzeźbą krzyża, wyłaniającego się spośród herbów Polski, Litwy i Rusi. Na pomniku umieszczono kilka tablic z inskrypcjami, jedna z nich głosi: „Tu zostali pochowani powstańcy padli 4 maja 1863 roku w starciu pod Dubiczami”. Wśród nich jeden z pierwszych przywódców powstania 1863 r. na Litwie – Ludwik Narbutt.

fot. Teresa Zachara

Warto też wymienić Cytowiany ze zbiorowym grobem powstańców, Dębowy Kąt – leśne uroczysko z mogiłą powstańczą, Mamowo z dwiema mogiłami powstańców, Ruszyszki – również z dwiema mogiłami czy Stare Macele, gdzie znajduje się cmentarz powstańczy, będący obecnie pod opieką młodzieży z Białej Waki. Na osobną wzmiankę zasługuje miejscowość Podbrzezie – tu w dawnym dworze Szyllingów w 1993 r. urządzono jedyne na Litwie muzeum powstania styczniowego, gromadząc w nim m.in. pamiątki po księdzu Antonim Mackiewiczu, zaangażowanym w zryw powstańczy. Wiele grobów i tablic pamiątkowych znajduje się w samym Wilnie. Warto zwrócić uwagę na krzyż umieszczony na placu Łukiskim, w pobliżu kościoła śś. Filipa i Jakuba – na kamiennej tablicy umieszczonej u stóp drewnianego krzyża wyryto inskrypcję w językach litewskim i rosyjskim, poświęconą straconym powstańcom: Zygmuntowi Sierakowskiemu i Konstantemu Kalinowskiemu. W 2018 r., gdy odbywała się rewitalizacja placu, przy upamiętnieniu ustawiono współczesną w formie 4-języczną tablicę informacyjną. Siedem lat temu, gdy obchodziliśmy 150. rocznicę wybuchu powstania, Litwa ogłosiła rok 2013 Rokiem Pamięci o Powstaniu Styczniowym.

fot. Ambasada RP w Wilnie

Z inicjatywy miejscowych władz wzniesiono wtedy co najmniej kilka nowych upamiętnień powstania, m.in. w miejscowościach: Balsie rej. paswolski, Czysta Buda okr. mariampolski, Ejszyszki rej. solecznicki, Kiwonie rej. szyrwincki, Mamowo rej. trocki, Podbrzezie rej. kiejdański.

I na koniec tego wspomnienia – Ukraina. Tu w 50 miejscowościach zachowały się powstańcze groby i upamiętnienia. Przeważają groby weteranów powstania, ale są też groby poległych w walce oraz miejsca warte szczególnego wspomnienia. W Brodach na cmentarzu znajduje się odnowiona przed kilku laty zbiorowa mogiła powstańców, zwieńczona białym orłem; zaś w pobliskim Radziwiłłowie zachowała się kolumna na grobie powstańców oraz przedwojenny kamień węgielny pod budowę pomnika z inskrypcją: Kamień węgielny pod pomnik powstańców 1863 r. Radziwiłłów 1 VIII 1938 roku. Na cmentarzu w Olesku uwagę przykuwa pomnik ku czci członków Rządu Narodowego – jest to masywny niewysoki obelisk na rozbudowanej podstawie, pozbawiony obecnie tablicy inskrypcyjnej. Największe skupisko grób powstańczych znajduje się na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie, znane jest ono pod nazwą „górka powstańcza”. U wejścia do tej kwatery usytuowany jest piękny okazały pomnik Szymona Wizunasa Szydłowskiego, za nim stoją rzędy metalowych krzyży, przetykane od czasu do czasu okazalszymi nagrobkami.

fot. Teresa Zachara

W kwaterze spoczywa 237 weteranów powstania, a poza nią na terenie cmentarza rozsianych jest jeszcze ok. 400 grobów uczestników walk tego okresu. W 2020 r. Fundacja Wolność i Demokracja przeprowadziła prace renowacyjne na górce powstańczej, finansowane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Szczególnego rodzaju upamiętnienie znajduje się w Kijowie – na murze twierdzy, w której więziono i stracono kilku dowódców oddziałów powstańczych, znajdują się dwie tablice (polska i ukraińska), na których wyryto ich nazwiska. Upamiętnienie odsłonięto w 1993 r., wtedy też podjęto renowację celi polskich powstańców, która obecnie jest jedną z sal muzeum „Twierdza Kijowska”.

Mimo upływu czasu i warunków politycznych przez długi czas niesprzyjających kultywowaniu pamięci o walkach 1863-1864 r., mogiły i upamiętnienia powstańcze nadal istnieją. Dbajmy o nie, abyśmy z czystym sumieniem mogli powtórzyć słowa inskrypcji, wyrytej na pomniku koło Miszychy w Rosji: „Śpijcie spokojnie – my pamiętamy o Was”.

Teresa Zachara

Autorka jest absolwentką Instytutu Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego. Od ponad 20 lat jest odpowiedzialna m.in. z bazę miejsc pamięci narodowej Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, a później Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego; koordynująca sprawy remontów polskich cmentarzy wojennych znajdujących się za wschodnią granicą Polski, prowadząca szkolenia z zakresu pracy Wydziału Miejsc Pamięci Narodowej za Granicą. Główny specjalista w Wydziale Miejsc Pamięci Narodowej za Granicą w Departamencie Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych w MKDiN