Szabla wschodnia w tradycji polskiego oręża

27 lip 2023 Historia i Wspomnienia 0 comments

Karabela z VII wieku
Fot. Wikipedia – domena publiczna

Nie ma broni bardziej związanej z tradycją polskiego oręża niż szabla. Już w drugiej połowie XVI wieku, zdobyła sobie wielką popularność za sprawą wpływów węgierskich, stając się ostatecznie znakiem firmowym staropolskiej wojskowości i symbolem militarnej odmienności od Zachodu.

Szabla była jednym z atrybutów polskiego szlachcica. Ciekawostką jest, że w okresie późnego średniowiecza zakazywano w Rzeczypospolitej używanie tej broni przez stan szlachecki, gdyż uznawano ją za broń egzotyczną o orientalnych korzeniach, a więc nie przystojącą szlachcicowi. Zamiast niej używano miecza. Zmieniło się to dopiero za panowania Stefana Batorego. Dlatego jako atrybut sarmackości, pojawiła się na dobrą sprawę dopiero w czasach nowożytnych. Warto podkreślić, iż od XVII wieku oręż ta zdominowała kulturę szlachecką, gdzie pełniła nie tylko rolę uzbrojenia, ale również uzupełnienie stroju.

W Europie szabla pojawiła się wraz z ekspansją turecką. Konsekwencją wojen węgiersko-tureckich w XIV wieku było przejmowanie przez Europejczyków orientalnej broni. Początkowo przyjęła się na Węgrzech, a potem jej wpływy dotarły do Polski. Pojawienie się tej broni spowodowane było zmianą sposobu walki. Kiedy nastał renesans i barok, na Zachodzie Europy na polu walki dominowała piechota, a w Rzeczypospolitej nadal pozostało przywiązanie do etosu rycerstwa i jazdy. Równocześnie zmienił się przeciwnik. Ze starego powolnego rycerza krzyżackiego, na bardziej mobilnego, jakimi na Kresach Rzeczypospolitej byli Tatarzy, Turcy i Moskale. Nowe wojny powodowały, że armie musiały przemierzać większe odległości i dla tego musiała pojawić się inna, znacznie lżejsza broń.

Początkowo szable polskie były wzorowane na szabli węgierskiej oraz orientalnych. Broń tą potocznie określa się terminem „Batorówki”, późniejsze wersje z czasów Zygmunta III Wazy to tak zwane „Zygmuntówki”. Jeżeli zastosujemy klasyfikację według rękojeści, to szable te nie stanowiły osobnych typów. Nie wyróżniały się, bowiem określonymi formami konstrukcji, lecz jedynie charakterystyczną ornamentacją głowni.

Około 1630 roku pojawiła się „Szabla Husarska”, będąca uzbrojeniem chorągwi husarskich, oraz oddziałów lekkiej jazdy Rzeczypospolitej, czyli pułków: pancernych, kozaków i dragonów. Uznawana jest za szczytowe osiągnięcie w rozwoju broni siecznej w tym okresie. Była to typowa oręż bojowa, więc nie istniała w niej zbytnia ornamentyka. Szabla husarska była lekko wygięta, idealna do zadawania cięć z konia, z zamkniętą pojedynczym kabłąkiem rękojeścią. Jej układ konstrukcyjny stawiał ją w rzędzie najlepszych szabel kawaleryjskich na świecie, co zaowocowało jej bojowym wykorzystaniem aż do końca XVIII wieku.

W następnych wiekach na teren Rzeczypospolitej upowszechnił się inny rodzaj szabli zwanej „Karabelą”. Pochodzenie tej broni jest niejasne, zarówno, co do jej budowy, jaki i co do nazwy. Według teorii o polskiej proweniencji, przyjmuje się, że terminologia pochodzi od nazwiska polskiego szlachcica Karabeli, który podobno pierwszy wprowadził lekką, ozdobną szablę, jako uzupełnienie paradnego stroju dworskiego. Pojawiły się na terenie Rzeczypospolitej w latach 70-tych XVII wieku, a jej rozpowszechnienie przypada na wiek XVIII. Stosowano ją również w późniejszym okresie, aż do początków XX wieku. „Karabela” stanowiła typowe uzupełnienie narodowego stroju szlacheckiego. Szabla ta miała głowicę otwartej rękojeści z wizerunkiem głowy drapieżnego ptaka (orła lub sokoła). „Karabela” występowała w dwóch odmianach: jako bogato zdobiona szabla paradna oraz jako bojowa, używana dopiero w czasach Jana III Sobieskiego. Różnica pomiędzy tymi dwoma podtypami sprowadzała się praktycznie do rękojeści, natomiast głownie pozostawały te same.

Inną grupą broni białej, z czasów sarmackich, które weszły do użytku były szable potocznie określane terminem „Ormianki”. Wytwarzano je w rejonie Lwowa przez rzemieślników, którzy w większości byli Ormianami, stąd też nazwa tego oręża. Szable ormiańskie były popularne w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku na równi z wcześniej wspomnianą karabelą. „Ormianki” oprawiano w bogate srebro wraz z jaszczurzą skórą. Niektóre miały złote rękojeści i srebrne pochwy. Podobnie jak karabela „Ormianka” była elementem stroju szlacheckiego.

W XVIII wieku na terenie Rzeczypospolitej następuje dominacja szabli o nazwie potocznej „Kościuszkówka”, która była rozwinięciem wcześniejszej „Szabli Husarskiej”. Charakteryzowała się stalowymi elementami rękojeści. W drugiej połowie XVIII wieku ten typ broni używany był przez wiele polskich formacji np. przez Kawalerię Narodową czy milicję miejską. Szabla ta posiada zamkniętą rękojeść, z kabłąkiem dwukrotnie załamanym pod kątem prostym. Głownie tych szabel były różnego pochodzenia, stąd można spotkać egzemplarze o różnych długościach, krzywiznach i innych parametrach wynikające z miejsca produkcji danego egzemplarza. Choć broń ta kojarzona jest głównie z insurekcją kościuszkowską, to jednak pierwsze jej egzemplarze pojawiały się znacznie wcześniej. Ten typ uzbrojenia nazwano „Kościuszkówka”, ze względu na fakt powszechnego używania jej podczas wspomnianego powstania. Warto podkreślić, iż szabla ta widoczna jest na obrazach przedstawiających Tadeusza Kościuszkę.

Szabla rozwijała się dalej, nawet po upadku Rzeczypospolitej. Jako broń biała zdominowała ona Europę w XIX wieku. Przykładem masowego używania tego oręża w armiach europejskich w drugiej połowie XIX wieku, może być monarchia austro-węgierska, w której na uzbrojeniu było ponad 60 rodzajów broni siecznej (szabel, szpad, tasaków).

RTR

Podziel się tym z innymi. Udostępnij na: