4 października w Historii Kresów

1569 – zmarł Mikołaj Rej – urodzony na Kresach ojciec polskiej literatury i języka literackiego, nasz pierwszy humanista, poeta i prozaik Renesansu, polityk i teolog.

Data śmierci Mikołaja Reja jest umowna – zmarł między 8 września a 5 października. Wiemy natomiast, że urodził się 4 lutego 1505 r. w Żurawnie pod Haliczem. Matka przyszłego humanisty pochodziła z rodu Herburtów. Nie dajmy się przy tym zmylić często spotykanej tytulaturze: Mikołaj Rej z Nagłowic – w Nagłowicach, w dzisiejszym woj. świętokrzyskim, jedynie przez pewien czas mieszkał.

Tak więc to Kresy dały Polsce język literacki oraz pierwszego poetę i pisarza. Nie tylko z racji jego miejsca urodzenia, bowiem także uczył się przez dwa lata we Lwowie. Był również posłem na Sejm z województwa ruskiego i ożenił się z Zofią Kościeniówną – siostrzenicą arcybiskupa lwowskiego. I choć niektórzy sądzą, że Rej nie był humanistą w naukowym rozumieniu tego słowa, to bez wątpienia zawdzięczamy mu upowszechnienie idei humanistycznych w polskiej kulturze. Ma też pełne prawo być nazywany „ojcem literatury polskiej”.

Z ciekawostek odnotujmy, że Mikołaj Rej był przodkiem wielu późniejszych Rejów znanych w naszej historii. I nie tylko naszej bo jego potomkiem był np. Nicholas Rey, ambasador USA w Polsce w latach 1993-1997.

1660 – wojna polsko-rosyjska: wojska polsko-litewskie zakończyły nieudane oblężenie Mohylewa.

1705 – Stanisław Leszczyński i jego żona Katarzyna Opalińska zostali koronowani na króla i królową Polski.

1741 – w Hołoskowie koło Otynii urodził się Franciszek Karpiński – polski poeta epoki oświecenia, twórca i główny przedstawiciel nurtu sentymentalnego w polskiej liryce. Zmarł w 1825 r. w Chorowszczyźnie koło Wołkowyska.

1831 – urodził się Bruno Bielawski – polski pisarz, poeta, autor tekstu pieśni „Czarny krzyżyk”, związany z „Gazetą Lwowską”.  Zginął w honorowym pojedynku w 1861 r. Pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Na nagrobku widnieje napis: „Zasłużonemu Autorowi, Szlachetnemu Patryocie, Przyjacielowi ludu Polskiego, Krzewicielowi oświaty i miłości Ojczyzny między kmiotkami, pierwszemu i najgorliwszemu pracownikowi na polu literatury ludowej w tej prowincyi, skromny ten pomnik wznieśli ziomkowie”.

1872 – w Martynowie Nowym koło Halicza urodził się Juliusz Tadeusz Tarnawa-Malczewski – polski generał, polityk, minister spraw wojskowych. Dowódca Okręgu Korpusu nr III w Grodnie oraz Okręgu Korpusu nr VI we Lwowie. Główny inicjator i sponsor budowy Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie. W 1939 r. został aresztowany we Lwowie przez NKWD, więziony na ulicy Łąckiego, a następnie zamordowany w 1940 r.

1894 – urodził się Józef Beck – polski polityk, dyplomata, minister spraw zagranicznych. Jeden z najbliższych współpracowników Piłsudskiego. Zmarł w 1944 r. w Rumunii.

1900 – otwarto Teatr Miejski we Lwowie.

1904 – we Lwowie urodził się Henryk Vogelfänger ps. „Tońko”, „Tońcio” – polski aktor, adwokat. Rodowity lwowianin z Łyczakowa. Ukończył VI Gimnazjum im. Staszica we Lwowie. Studiował prawo na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie otrzymał tytuł doktora praw. W 1935 r. otworzył własną kancelarię adwokacką.

W 1933 r. wraz z Kazimierzem Wajdą („Szczepkiem”) zaczął występować w słuchowisku radiowym „Wesoła lwowska fala” w skeczach Wiktora Budzyńskiego, a następnie własnych. Popularność przyniosły mu role lwowskich batiarów – kreowanego przez niego „Tońcia” w duecie ze „Szczepkiem”. Dzięki m.in. jego występom, audycja w krótkim czasie z lokalnego programu stała się najpopularniejszą audycją radiową w przedwojennej Polsce i jedną z najpopularniejszych w całej historii Polskiego Radia (ponad 6 milionów stałych słuchaczy – połowa ludności miejskiej ówczesnej Polski).

W czasie II wojny był żołnierzem 1 Dywizji Pancernej generała Maczka. Po wojnie przebywał na emigracji w Wielkiej Brytanii, przyjął nazwisko Henry Barker. Zmarł w 1990 r. w Warszawie. Przeczytaj artykuły o audycji „Wesoła Lwowska Fala” i o Kazimierzu Wajdzie „Szczepku”.

1922 – we Lwowie urodził się Adam Hollanek – polski pisarz i publicysta, autor utworów sensacyjnych i fantastycznonaukowych. Założyciel miesięcznika „Fantastyka” – pierwszego tego typu czasopisma w całym bloku wschodnim. Od urodzenia mieszkał we Lwowie, tam uczęszczał do III gimnazjum im. Stefana Batorego. W czasie okupacji Lwowa karmił wszy w Instytucie Badań nad Tyfusem Plamistym i Wirusami prof. Rudolfa Weigla. Po zdaniu matury studiował w Studiu Aktorskim Teatru Polskiego uczestniczył także w konspiracyjnych wieczorach literackich. Zmarł w 1998 r.

1944 – we Lwowie urodził się Józef Szaniawski – polski politolog, sowietolog, dziennikarz.

1955 – zmarła Zofia Stankiewicz – polska malarka, graficzka, urodzona w 1862 r. w Ryżowie na Żytomierszczyźnie.

1959 – zmarł Mieczysław Orłowicz – polski geograf, krajoznawca, popularyzator turystyki. Ukończył Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie. Współzałożyciel Akademickiego Klubu Turystycznego we Lwowie w 1906 r. i organizator pierwszego Komitetu Olimpijskiego w Polsce. Był autorem ponad stu przewodników turystycznych. Propagował także turystykę w Bieszczadach Wschodnich, na terenach obecnej Ukrainy, zaprojektował też przebieg wschodniej części Głównego Szlaku Beskidzkiego.

W uznaniu zasług jego imieniem nazwano przełęcz w Bieszczadach Zachodnich i Główny Szlak Sudecki. Urodzony w 1881 r. w Komarnie w rejonie gródeckim. Przeczytaj artykuł „Mieczysław Orłowicz – pionier turystyki”.

1967 – zmarł książę Janusz Franciszek Radziwiłł – polski polityk konserwatywny, w latach 1935–1939 senator II Rzeczypospolitej, XIII ordynat na Ołyce, pretendent do tronu polskiego i litewskiego. Właściciel licznych dóbr i budynków, m.in. ordynacji ołyckiej, pałacu w Nieborowie i majątku Szpanów na Wołyniu. W 1939 r. oraz w 1945 r. aresztowany i przesłuchiwany przez NKWD. W 1940 r. za wiedzą rządu londyńskiego wyjechał do Berlina, aby interweniować w sprawie zmniejszenia skali represji hitlerowskich w Polsce u Marszałka Rzeszy Hermanna Göringa. Mimo osobistej z nim znajomości sprzed wojny interwencja nie przyniosła rezultatu. Urodzony w 1880 r.

Kresy24.pl / Historyczne Kalendarium Kresowe – 4 października