Napoleon Orda – człowiek orkiestra

06 lip 2025 Archiwum Kresowe, Historia i Wspomnienia, Podróże po Kresach, Polacy na Wschodzie, Refleksje i Historia 0 comments

Napoleon Orga, drzeworyt Aleksandra Regulskiego (1883)/Domena publiczna

Napoleon Orda był wybitnym kompozytorem – autorem polonezów, mazurków, walców i nokturnów – ale powszechnie znany jest jako rysownik i malarz. Lubował się w przedstawianiu krajobrazów architektonicznych Białorusi, Ukrainy, Litwy, Polski, Francji i innych krajów. Przedstawiał nie tylko majątki ziemskie, ale także zabytki architektoniczne: pałace, zamki, kościoły i cerkwie. Jego szkice zachowały w pamięci arcydzieła architektoniczne, które już nie istnieją.

Napoleon Orda urodził się w 1807 roku w majątku rodzinnym w Worocewiczach, w guberni mińskiej. Według tradycji Napoleon otrzymał imię po cesarzu Francuzów. Odebrał wykształcenie domowe, następnie wstąpił do gimnazjum w Świsłoczy, a od 1823 roku studiował na Uniwersytecie Wileńskim.

W Wilnie młodzieniec został członkiem tajnego stowarzyszenia studenckiego „Zorzanie”, do którego należeli również Adam Mickiewicz, Ignacy Domeyko i Jan Czeczot. Niebawem Napoleon został aresztowany i z uniwersytetu. Ponad rok spędził w więzieniu. Po zwolnieniu z wileńskiego więzienia, policja objęła go nadzorem. W 1830 roku, w wieku 23 lat, został zmuszony do służby wojskowej w Pułku Konnym Gwardii Korpusu Litewskiego. Długo tam nie posłużył.

W latach 1830-1831 bił się z Rosjanami w powstaniu listopadowym, za co otrzymał Złoty Krzyż „Virtuti Militari”. Z kolei Rosjanie uznali go za „buntownika drugiej kategorii” i skazali na syberyjską zsyłkę. Majątek rodziny został skonfiskowany. Po klęsce wielu powstańców i ich sympatyków spotkały surowe represje, stąd musieli emigrować do Europy. Wśród nich był Napoleon Orda, któremu udało mu się wyjechać pod fałszywym nazwiskiem. Początkowo mieszkał w Austrii, później w Szwajcarii i Włoszech. W końcu osiadł w Paryżu. Studiował grę na fortepianie u Fryderyka Chopina. W stolicy Francji studiował nie tylko muzykę, ale i malarstwo, które stało się jego źródłem utrzymania. Stał się częścią elity twórczej. Poznał kompozytorów Fryderyka Liszta, Giagomo Rossiniego, Giuseppe Verdiego, Hektora Berlioza, malarza Jeana Gounoda, oraz pisarzy Honoriusza Balzaka, Marie-Henri Beyle`a (Stendhala), Iwana Turgieniewa, a także śpiewaczkę operową Paulinę Viardot.

Orda uczestniczył w spotkaniach literackich, często towarzysząc poetyckim improwizacjom swojego rodaka, Adama Mickiewicza.

W połowie lat 40. XIX wieku był dyrektorem Opery Włoskiej w Paryżu. W 1843 roku poślubił Francuzkę, Irenę Bougle d’Hogger.

To właśnie w Paryżu Orda kontynuował naukę rysunku w pracowni mistrza architektury krajobrazu, Pierre’a Gerarda, i osiągnął wysoki poziom, zwiększając swoje umiejętności dzięki podróżom po Europie. W ich trakcie szkicował starożytną architekturę. W latach 40. XIX wieku zebrał te rysunki w cykle przedstawiające Francję, Nadrenię, Hiszpanię, Algierię i Portugalię.

W 1856 roku car Aleksander II wydał dekret, w którym obiecał amnestię wszystkim uczestnikom powstania z 1830 roku. Napoleon Orda tęsknił za ojczyzną. Miał już 50 lat, opuścił rodzinę w Paryżu i powrócił Polski. Mieszkał ze swoją siostrą, właścicielką ziemską, Hortensją Skirmunt, w majątku Mołodowo w powiecie kobryńskim, w guberni grodzieńskiej. W 1862 roku przeprowadził się na Wołyń, gdzie pracował jako nauczyciel domowy – tam uczył muzyki w domu hrabiego Adama Rzewuskiego. W 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe. Częścią oddziałów na Białorusi dowodził Konstanty (Kastuś) Kalinowski. Napoleon Orda starał się bezskutecznie do nich przyłączyć. Mimo to padł ofiarą rosyjskich trafił do aresztu w Kobryniu. Jednak dzięki interwencji wpływowych przyjaciół uniknął prześladowań.

Zamek Nieświeski Radziwiłłów na białoruskim banknocie/Domena publiczna

Orda mistrzowsko opanował sztukę rysunku precyzyjnego, Zarabiał całkiem spore pieniądze, rysując plany i schematy miast. Popularnością cieszyły się jego szkice miejsc, wykonane podczas podróży po Białorusi, Litwie, Żmudzi, Inflantach, Polsce i Ukrainie, a także Prusach Wschodnich. W sumie Orda pozostawił około 1200 takich rysunków. Wiele z nich to jedyne wizerunki nieistniejących już zabytków architektury. Jego spuścizna obejmuje kompozycje muzyczne, podręczniki języka polskiego dla Francuzów oraz podręczniki do zapisu nutowego w języku polskim.

W Narodowym Archiwum Historycznym Białorusi w Mińsku, w zespole „Kancelaria Gubernatora Cywilnego Mińska”, znajduje się „Sprawa w związku z doniesieniem naczelnika departamentu żandarmerii gubernialnej Mińska do gubernatora Mińska o potrzebie przeprowadzenia rewizji w mieszkaniu Napoleona Ordy, który zajmował się rysowaniem planów miast i twierdz oraz wysyłaniem rysunków za granicę” z 28 marca – 10 kwietnia 1880 r. W teczce znajdują się trzy dokumenty, które dotyczą ostatnich lat życia Napoleona Ordy. Dodajmy, że Orda w związku ze swoją przeszłością był politycznie podejrzanym. Np. w raporcie szefa mińskiego departamentu żandarmerii gubernialnej do gubernatora mińskiego z 4 marca 1880 r. czytamy, że po powrocie do Pińska z podróży po guberniach zachodnich Orda prowadził życie odosobnione, poświęcając cały swój czas na rysowanie planów twierdz tych miast, które odwiedził, a gotowe rysunki wysyłał za granicę, do Anglii i Niemiec, otrzymując za to duże sumy pieniędzy. W związku z tym miński gubernator cywilny poruczył szefowi policji w Pińsku dostarczenie szczegółowych informacji o życiu i działalności Napoleona Ordy. Ten w odpowiedzi doniósł, że „gdy poszedłem do mieszkania mieszczanina Napoleona Ordy, zajmowanego w mieście Pińsku w domu ziemianki Skirmuntowej, z rozmów z nim dowiedziałem się, że podczas powstania w 1831 r. opuścił Rosję i udał się do Francji… po powrocie do Rosji, zostawił rodzinę we Francji, ze względu na podeszły wiek nie miał konkretnego zajęcia, wybrał sobie sposób na życie, rysując plany”.

Napoleon Orda zmarł w 1883 roku w Warszawie. Miał 76 lat. Zgodnie z jego wolą jego szczątki zostały złożone w rodzinnej krypcie w Janowie koło Kobrynia. Nie zachowało się miejsce spoczynku rodziny Ordów, z wyjątkiem części nagrobka, który obecnie jest eksponowany w Muzeum Białoruskiego Polesia, w budynku dawnego Kolegium Jezuickiego w Pińsku.

Napoleona Ordę śmiało można nazwać dokumentalistą epoki. Jego prace są cennym źródłem dla historyków architektury i konserwatorów, które wyróżniają się skrupulatnością faktograficzną. O ich unikatowej wartości świadczy fakt, że wiele zabytków architektonicznych uchwyconych przez niego już nie istnieje lub uległo znacznym zmianom. Dziedzictwo artystyczne Napoleona Ordy to nie tylko akwarele i grafiki. W 1856 roku wydał w Paryżu po francusku „Gramatykę języka polskiego dla Francuzów” (wznowiona w 1858 roku Berlinie i w 1874 w Warszawie). Opublikował też „Album dzieł kompozytorów polskich” (1838), „Gramatykę muzyki” (1873) i „Album widoków guberni grodzieńskiej, wileńskiej, mińskiej, kowieńskiej, wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej”. Obszerny zbiór litografii z rysunków Ordy znajduje się w Białoruskiej Bibliotece Narodowej.

Opr. TB

Podziel się tym z innymi. Udostępnij na: