Ślady Konstytucji 3 Maja na Białorusi i Ukrainie

Pamięć o tym wielkim i ważnym akcie prawnym to nie tylko deklaracje, rezolucje i manifestacje. To również konkretne upamiętnienia, mające swoją formę architektoniczną, a także nazewnictwo utrwalone w przestrzeni publicznej. Mianem Konstytucji 3 Maja nazywano ulice i place w kresowych miastach i miasteczkach: na Białorusi m.in. w Brześciu, Indurze, Kobryniu, Lidzie, Nowogródku, Pińsku, Prużanie, Słonimiu, Wilejce i Wołkowysku, a na Ukrainie – w Buczaczu, Chodorowie, Kołomyi, Kowlu, Monasterzyskach, Ostrogu, Przemyślanach, Równem, Skałacie, Stanisławowie, Stryju, Świrzu, Torczynie i Złoczowie. Wszystkie lub prawie wszystkie te nazwy obecnie zanikły, ulice i place otrzymały innych patronów. Zachowało się natomiast kilka kolumn, wznoszonych w różnym czasie ku czci Konstytucji 3 Maja. Budowano je głównie na terenach obecnej Białorusi – pisze Teresa Zachara.

3 maja 1791 r. zebrani na Zamku Królewskim w Warszawie posłowie na Sejm Czteroletni (obradujący w latach 1788-1792) przyjęli przez aklamację ustawę rządową, która przeszła do historii jako Konstytucja 3 Maja. Uznawana jest ona za pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucję. Liczyła 11 artykułów. Została opracowana w celu zlikwidowania wad systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wprowadzała trójpodział władzy (ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza), powoływała jako władzę wykonawczą dwuizbowy parlament (Izba Poselska liczyła łącznie 228 przedstawicieli, Izba Senacka – 132 senatorów), wprowadzała pięciu ministrów: policji, pieczęci spraw wewnętrznych, pieczęci spraw zagranicznych, belli (wojny) i skarbu. Zapisano w niej powołanie stałej armii, która miała liczyć 100 tys. żołnierzy; m.in. dla jej utrzymania ustanowiono podatki w wysokości 10% dla szlachty i 20% dla duchowieństwa; szlachta gołota, mieszczanie i chłopi byli zwolnieni z płacenia podatków. Konstytucja znosiła liberum veto, konfederacje i sejm skonfederowany, ograniczała też prawa sejmików ziemskich oraz immunitety prawne, a także przywileje szlachty zagrodowej tzw. gołoty – wszystko po to, aby zlikwidować możliwość przekupywania posłów przez ościenne mocarstwa. Ustawa ta potwierdzała natomiast przywileje mieszczańskie nadane w akcie prawnym z kwietnia 1791 r. – na jego mocy mieszczanie mieli prawo do bezpieczeństwa osobistego, posiadania majątków ziemskich, zajmowania stanowisk oficerskich i w administracji publicznej oraz prawo do nabywania szlachectwa. Została zniesiona również wolna elekcja; zastąpiła ją władza dziedziczna, którą po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego miał przejąć władca z dynastii Wettynów.

Autorami tego ważnego aktu byli: król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj i Stanisław Małachowski. Po przyjęciu konstytucji król złożył od razu przysięgę na Ustawę Rządową na ręce biskupa krakowskiego, Feliksa Turskiego.

W dniu uchwalenia Konstytucji 3 maja przestała istnieć Rzeczpospolita Obojga Narodów – w jej miejsce została powołana Rzeczpospolita Polska. Ustawa Rządowa została formalnie wpisana do akt grodzkich Warszawy dwa dni po jej uchwaleniu – 5 maja 1791 r. i od tego momentu faktycznie weszła w życie. Przed uchwaleniem tej ustawy, terminem „konstytucja” określano wszystkie ustawy uchwalane na Sejmie. Dopiero po 3 maja 1791 pojęcie to nabrało swojego nowoczesnego znaczenia, określając ustawę zasadniczą.

Zdaniem dwóch współautorów tego wiekopomnego aktu, Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja, Konstytucja 3 Maja była „ostatnią wolą i testamentem gasnącej Ojczyzny”.

Sejm Czteroletni uchwalił jeszcze szereg ustaw szczegółowych, będących rozwinięciem postanowień ustawy zasadniczej. Konstytucja obowiązywała niewiele ponad 14 miesięcy. To i tak sporo, w obliczu faktu, iż Rzeczpospolita była już osłabiona pierwszym rozbiorem (1772), a członkowie magnaterii oraz szlachty gołoty, którzy najwięcej stracili na wprowadzeniu nowego prawa, nieustannie starali się torpedować jego zapisy. W dniu 27 kwietnia 1792 r. w Petersburgu zawiązała się przeciwko konstytucji konfederacja, zwana targowicką. Należeli do niej Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski. Na ich prośbę połączone siły targowiczan i armii rosyjskiej wkroczyły do Polski. Początkowo armia polska dawała odpór napastnikom, ale gdy wojska rosyjskie dotarły pod Warszawę (krąży opinia, że udało się to dlatego, iż armia polska świętowała pierwszą rocznicę uchwalenia Konstytucji…), król skapitulował i przyłączył się do targowiczan.

Wojna w obronie Konstytucji 3 maja

Wtedy, 24 lipca 1792 r., konstytucja przestała w praktyce obowiązywać. Derogacja konstytucji (uznanie jej za nieobowiązujący akt prawny) nastąpiła 23 listopada 1793 r. na Sejmie grodzieńskim. Zgromadzenie to uznało wtedy Sejm Czteroletni za niebyły i uchyliło wszystkie ustanowione na nim akty prawne.

Święto Konstytucji 3 Maja obchodzono do ostatniego rozbioru. Później było ono zakazane we wszystkich trzech zaborach, choć oczywiście wszelkie próby podtrzymywania pamięci o tym wydarzeniu były najbardziej bezwzględnie tępione w zaborze rosyjskim. W 1919 r., już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, dzień 3 maja został uznany za święto narodowe i najważniejsze święto państwowe. II wojna światowa i następujący po niej okres rządów komunistycznych w Polsce, zepchnęły to święto do „podziemia”. W 1946 r. manifestujący w Krakowie studenci zostali ostrzelani przez funkcjonariuszy UB, a w 1951 r. władze oficjalnie zniosły to święto. Dopiero w 1981 r. władza ludowa zezwoliła na obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Przywrócenie 3 Maja jako święta narodowego nastąpiło na mocy uchwały Sejmu w 1990 r. Od 2007 r. święto Konstytucji 3 Maja obchodzone jest również na Litwie.

Pamięć o tym wielkim i ważnym akcie prawnym to nie tylko deklaracje, rezolucje i manifestacje. To również konkretne upamiętnienia, mające swoją formę architektoniczną, a także nazewnictwo utrwalone w przestrzeni publicznej. Mianem Konstytucji 3 Maja nazywano ulice i place w kresowych miastach i miasteczkach: na Białorusi m.in. w Brześciu, Indurze, Kobryniu, Lidzie, Nowogródku, Pińsku, Prużanie, Słonimiu, Wilejce i Wołkowysku, a na Ukrainie – w Buczaczu, Chodorowie, Kołomyi, Kowlu, Monasterzyskach, Ostrogu, Przemyślanach, Równem, Skałacie, Stanisławowie, Stryju, Świrzu, Torczynie i Złoczowie. Wszystkie lub prawie wszystkie te nazwy obecnie zanikły, ulice i place otrzymały innych patronów.

Zachowało się natomiast kilka kolumn, wznoszonych w różnym czasie ku czci Konstytucji 3 Maja. Budowano je głównie na terenach obecnej Białorusi.

Chyba najbardziej znana jest kolumna z Leonpola w obwodzie witebskim, wzniesiona już w 1791 r. przez Jana Nikodema Łopacińskiego, mecenasa sztuki i kolekcjonera. Usytuowana została w pobliżu pałacu Łopacińskich, na brzegu Dzisny, w takim miejscu, aby była widoczna dla tych Polaków, którzy mieszkali na terenach oderwanych od Rzeczypospolitej w wyniku I rozbioru. Kolumna ta ma 9 m wysokości, pierwotnie umieszczono na niej inskrypcję „Na postrach wrogom”. Pomnik był poddawany renowacji w 1920 r. i został wówczas znacząco przerobiony – zmieniono proporcje kolumny, jej podstawę i dekorację głowicy. Na szczęście obiekt nie ucierpiał poważnie podczas II wojny światowej, choć obecnie widać na nim nieubłagany upływ czasu. Oryginalna inskrypcja nie zachowała się, do pomnika przytwierdzono współczesną tabliczkę informująca, że jest to „Zabytek architektury XVIII wieku”.

Druga kolumna znajduje się w Głębokiem, również w obwodzie witebskim. Obecnie otoczona jest grobami – od 1810 r. istnieje tu cmentarz. Sama kolumna została wystawiona najprawdopodobniej w 1791 r. z inicjatywy i fundacji Jana Nikodema Łopacińskiego, który wcześniej kazał wznieść podobny pomnik w swoich dobrach w Leonpolu. Napisy z głębockiej kolumny zostały usunięte tak dawno temu, że już pod koniec XIX wieku pierwotne znaczenie tego obiektu uległo prawie całkowitemu zapomnieniu. Pomnik ten został zaniedbany w okresie rozbiorów, pod koniec lat 30. XX wieku groził całkowitym zawaleniem. Jednak wtedy staraniem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego kolumna została gruntownie odrestaurowana. Obecnie ten bezimienny obelisk jest zwieńczony imponującej wielkości bocianim gniazdem, a na trzonie kolumny znajduje się tabliczka z informacją, iż jest to obiekt zabytkowy.

W Bezdzieży w obwodzie brzeskim stoi kapliczka słupowa, upamiętniająca uchwalenie Konstytucji 3 Maja. Została wymurowana z cegły, pierwotnie była otynkowana; jest podzielona gzymsami na trzy kondygnacje, nakryta czterospadowym daszkiem. W dolnej kondygnacji znajdują się płytkie wnęki, a u góry czteroarkadowa celka, obecnie pusta. Pomnik jest mocno zdewastowany.

Poza tym na Białorusi podobne kolumny zachowały się jeszcze w Antopolu (obwód brzeski), Faszczówce (obwód mohylewski), Mohylowcach (obwód brzeski), Nowojelni (obwód grodzieński) i Petrykowie (obwód homelski). Kolumna stała też w Bienicy (obwód miński), zaś w Izabelinie (obwód grodzieński) stał w rynku skromny pomniczek z inskrypcją „Niech żywi nie tracą nadziei. 3 maja 1919 r.”, ale niestety obiekty te już nie istnieją.

Stoi za to pomnik przy drodze we wsi Podłabienie (obwód grodzieński), postawiony sześć miesięcy po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Umieszczona na nim inskrypcja głosi: „Od powietrza, głodu, ognia i wojny wybaw nas Panie. Na pamiątkę Konstytucji Zmartwychwstania Polski. 3 maja 1919 r.”.

Na Ukrainie zachowało się mniej upamiętnień konstytucji z 1791 r. Może mniej ich wzniesiono, a może więcej uległo zagładzie?

Krzyże upamiętniające to wydarzenie znajdowały się w Budzanowie (obwód tarnopolski), w Krzemieńcu (obwód tarnopolski) – na zamku, w Lesienicach pod Lwowem na tzw. Czartowskiej Skale, w Łoszniowie (obwód tarnopolski) – przed kościołem. Żaden z nich nie zachował się do czasów współczesnych.

Jeden z nielicznych na Ukrainie pomników ku czci Konstytucji 3 Maja znajduje się w Szczurowicach (obwód lwowski). Wzniesiono go w 1926 r., stoi w rynku miasteczka. Obecnie obelisk jest zaniedbany.

Akt uchwalenia konstytucji upamiętniano także tablicami, umieszczanymi w kościołach lub na fasadach świątyń; większość z nich ufundowano w 100. rocznicę tego wydarzenia. Jedynie we Lwowie tablice takie umieszczono nie w świątyni, a na ruinach Wysokiego Zamku. Część tych tablic uległa zniszczeniu, część zachowała się do czasów obecnych. Przywołajmy inskrypcje, które na nich umieszczano:

w Czortkowie (obwód tarnopolski): „Cześć twórcom konstytucji 3 Maja 1791 – Czortków 1891”; umieszczenie tej tablicy w kościele Dominikanów poprzedziła iluminacja miasta, budynek Rady Powiatowej przystrojono flagami i zielenią, wywieszono transparenty, miejscowa orkiestra w mundurach strażackich grała na głównych ulicach miasta narodowe melodie. W dniu rocznicy uchwalenia konstytucji odbyła się uroczysta msza święta, na której był obecny Kornel Ujejski, przebywający akurat w majątku pod Czortkowem. Nie wszystkie zaplanowane punkty obchodów udało się zrealizować – niestety, władze austriackie zabroniły rozdawania pamiątkowych broszur, zakazały też wygłoszenia okolicznościowego odczytu i wykonania przedstawienia amatorskiego (tzw. żywych obrazów);

we Lwowie na Wysokim Zamku znajdowały się dwie tablice (jedna z nich została ufundowana przez korporację kamieniarzy, a druga przez młodzież szkolną): „1791. Wolność, równość, niepodległość! Korporacja kamieniarzy, wierna temu hasłu na piastowskim zamku rocznicę tę uwiecznia dnia Trzeciego Maja 1891 r.” oraz „1791-1891. Niech żyją wszystkie stany! Wierna temu hasłu młodzież ucząca się, rękodzielnicza i handlowa w 100-letnią rocznicę Konstytucji Trzeciego Maja tę tablicę umieszcza”;

w Rohatyniu (obwód ivano-frankowski): „W stuletnią rocznicę obchodu Konstytucji 3 Maja 1791 r. – mieszkańcy powiatu rohatyńskiego, 1891”;

w Starym Samborze (obwód lwowski): „Cześć twórcom Konstytucji 3 Maja 1791 r. w setną rocznicę Stare Miasto i powiat – 3go Maja 1891”. Tablica ta została umieszczona na ścianie prezbiterium kościoła, ozdobiono ją kartuszem herbowym, na którym znajdują się herby Polski, Litwy i Rusi.

Czas płynie, przemijają pokolenia, nikt z nas nie zna już nikogo, kto pamiętałby tamte czasy. Tym większą troską otaczajmy pamiątki, które pozostały po tym ważnym wydarzeniu.

Teresa Zachara