Jednym z najwybitniejszych hetmanów kozackich był Iwan Mazepa, ważna postać jako nie tylko hetman Ukrainy Lewobrzeżnej, ale polityk mający znaczący udział w historii całej Ukrainy, a także Rosji i Rzeczypospolitej. Był to człowiek wielkiego kalibru, dyplomata niekiedy kontrowersyjny, ale nigdy pospolicie fałszywy.
Swoją osobowością i dokonaniami zainspirował wielu twórców literatury i sztuki; między innymi został bohaterem dramatu Juliusza Słowackiego p.t. „Mazepa”. Iwan Mazepa, a właściwie Iwan Stepanowycz Koledynśkyj, urodził się 20 marca 1639 r. we wsi Mazepinka koło Białej Cerkwi na Kijowszczyźnie, w ruskiej rodzinie szlacheckiej herbu Kołodyn. Jego ojciec – Adam – był podczaszym czernihowskim, a w młodości pokojowym króla Jana Kazimierza. Iwan kształcił się w Akademii Kijowsko- Mohylańskiej w Kijowie, kolegium jezuickim w Warszawie, a następnie na uniwersytetach Europy Zachodniej.
W latach 1659–1663 był angażowany w służbie dyplomatycznej Rzeczypospolitej, zakończonej w 1663 r., kiedy to powrócił na Ukrainę naddnieprzańską w poselstwie wiozącym buławę hetmańską Pawłowi Teterze. Wtedy objął po ojcu urząd podczaszego czernihowskiego, a także mocno podupadły na skutek napadów kozackich majątek Mazepińce.
W czasie walki o urząd hetmański związał się z obozem późniejszego hetmana Prawobrzeża, Piotra Doroszenki. Na jego dworze pełnił funkcję dowódcy gwardii przybocznej, a następnie pisarza generalnego Prawobrzeża. Podczas misji dyplomatycznej do Chanatu Krymskiego i Turcji został schwytany przez oddział kozacki z Lewobrzeża. Przekazany hetmanowi Iwanowi Samojłowiczowi, od 1682 r. pełnił funkcję generalnego esauła Lewobrzeża. W 1687 r., po usunięciu Samojłowicza z urzędu przez Rosję, pod jej naciskiem został wybrany hetmanem.
Niejako w podzięce, czy też po prostu chcąc zyskać przychylność ówczesnego cara Rosji Piotra I, Mazepa zgodził się na udział oddziałów kozackich po stronie Rosji w wyprawach przeciwko Turcji i w III wojnie północnej. Nie protestował również przeciw wprowadzeniu wojsk rosyjskich na terytorium Hetmanatu po rozpoczęciu wojny ze Szwecją, mimo negatywnych reakcji społeczeństwa. W sierpniu 1704 r. i lipcu 1705 r. na polecenie cara Piotra I miał wspierać zbrojnie polskiego króla w walkach ze Szwedami. W 1705 r., wobec planów Piotra I likwidacji Hetmanatu, Mazepa zaczął prowadzić tajne rozmowy z Rzecząpospolitą i Szwecją, które doprowadziły do zawarcia w 1708 r. umowy między Mazepą a Stanisławem Leszczyńskim z gwarantem w osobie króla szwedzkiego Karola XII Gustawa.
Po ujawnieniu porozumienia, wojska Piotra I spaliły stolicę Lewobrzeża – Baturyn i wymordowały jego mieszkańców, zaś Rosyjska Cerkiew Prawosławna obłożyła Mazepę klątwą. Po przyłączeniu się do Szwedów, wojska kozackie wzięły udział w ofensywie na Moskwę, zostały jednak zatrzymane pod Połtawą, gdzie 8 lipca 1709 r. rozegrała się decydująca bitwa, zakończona wielką klęską wojsk szwedzkich. Mazepa wraz z Karolem XII schronił się na terytorium Turcji. Zatrzymał się pod Benderami (rum. Tighina, obecnie Mołdawia), gdzie zmarł 2 października 1709 r. Majątek Mazepińce, zostawiony pod zarządem zięcia Mazepy – Andrzeja Wojnarowskiego, został skonfiskowany, a Andrzej zesłany do Jakucka.
Pomnik Iwana Mazepy.
Na postumencie herb hetmana
Sam Mazepa został pochowany w Gałaczu nad Dunajem (rum. Galaţi, obecnie Rumunia), skąd w 1999 r. jego prochy zostały sprowadzone do Baturyna. W historiografii rosyjskiej Iwan Mazepa jest przedstawiany jako zdrajca Rusi i prawosławia. Natomiast na Ukrainie jako człowiek szerokich horyzontów, który swoje talenty dyplomatyczne starał się wykorzystać jak najlepiej w trudnej sytuacji Hetmanatu, podzielonego i wciśniętego między ówczesne potęgi europejskie – Rosję, Polskę, Szwecję i Turcję.
Staraniem Mazepy powstało wiele budowli w stylu baroku kozackiego, m.in. nowa siedziba Akademii Kijowsko- Mohylańskiej, dzwonnica soboru Sofijskiego, cerkiew Objawienia Pańskiego i nowe mury Ławry Peczerskiej w Kijowie, a także sobór katedralny w Perejasławiu. Z inicjatywy Mazepy powołano do życia kolegium w Czernihowie, obok którego 21 sierpnia 2009 r. odsłonięto pomnik hetmana (z brązu i marmuru) autorstwa Giennadija Jerszowa. Nieudana konfrontacja wojsk kozackich u boku Szwedów z Rosją w bitwie połtawskiej 8 VII 1709 r. stała się początkiem obumierania autonomii Hetmanatu Lewobrzeża, natomiast polsko- turecki traktat pokojowy z 22 IV 1714 r. można przyjąć za datę wręcz likwidacji owej autonomii na Prawobrzeżu.
Na Lewobrzeżu, a ściślej w Ukrainie Słobodzkiej i Siczy Zaporoskiej, wprowadzono obowiązek utrzymywania 8-11 carskich pułków, ograniczono handel tworząc listę „towarów zakazanych”, których wywożenie za granicę było zabronione, zaczęto powoli wprowadzać pańszczyznę. Samorządność kozacką zwalczano na dwa sposoby – ograniczając uprawnienia instytucji samorządowych, a z drugiej strony dając ulgi dla uprzywilejowanych grup ludności (starszyzny kozackiej i bogatszego mieszczaństwa). W 1715 r. wprowadzono prawo, na mocy którego hetman mógł zatwierdzać pułkowników kozackich po uprzednim uzyskaniu zgody carskiego rezydenta. Od lat 30. XVIII wieku pułkowników wyznaczały już władze rosyjskie, nie pytając hetmana o zdanie.
Na mocy hetmańskiego uniwersału, w związku z ogólną biedą panującą wśród Kozaków, w 1735 r. podzielono ich na dwie grupy: wybornych (bogatszych, pełniących osobiście służbę wojskową) oraz podpomocników (biedniejszych, dostarczających wojsku żywność, konie, amunicję itp). Od roku 1775 r. tytuł hetmana wojsk kozackich przysługiwał panującej rodzinie carskiej. Starszyzna kozacka została zrównana w prawach z dworiaństwem rosyjskim, a wolnych Kozaków zrównano z chłopami rosyjskimi (kriepostniki). Na przyłączonych do Rzeczypospolitej terenach Ukrainy Prawobrzeżnej reaktywowano „przedkozacki” podział administracyjny, czyli cztery województwa wprowadzane w miejsce księstw zawładniętych swego czasu przez Litwę, Polskę i następnie Rzeczpospolitą Obojga Narodów, tj. województwo bełskie (od 1462 r.), kijowskie (od 1471 r.), wołyńskie (po Unii Lubelskiej 1569 r.), czernihowskie (od 1635 r.), a także trzy inne: ruskie (utworzone w 1434 r. i złożone z Ziemi Lwowskiej, Przemyskiej, Halickiej, Sanockiej i Chełmskiej), podolskie (założone w połowie XV wieku na terenach dorzecza Bohu i lewobrzeżnego dorzecza Dniestru ze stolicą w Kamieńcu Podolskim) i bracławskie (utworzone po Unii Lubelskiej 1569 r. ze stolicą Bełz – dziś parotysięczna osada w obwodzie Winnickim).
Jak w rdzennej Polsce i Litwie, tak i na włączonych do Rzeczypospolitej tzw. terenach ukrainnych prym wiodła szlachta z magnaterią na czele. Obok starych rodów kniaziowskich, jak Czartoryscy, Sanguszkowie, Czetwertyńscy, pojawili się Potoccy, Sieniawscy, Lubomirscy, Rzewuscy, Braniccy. Jako posiadacze wielkich majątków ziemskich organizowali oni osadnictwo na spustoszonych wojnami terenach. Osadników wabiono wieloletnimi zwolnieniami od feudalnych powinności i podatków.
Wielu magnatów zaznaczyło pozytywnie swój udział w odbudowie i tworzeniu nowych skarbów kultury, jednak nie zadbano o zachowanie lokalnych odrębności – przeciwnie, preferowano proces polonizowania się ruskiej szlachty. Pogłębiało to antagonistyczne stosunki między nią a ludnością plebejską. Szczególnie na wsi, gdzie z powodów językowych chłopi nie mieli bezpośrednich kontaktów z właścicielami, tylko z niezbyt uczciwymi pośrednikami – dzierżawcami i poddzierżawcami. Samowolne i niesprawiedliwe zwiększanie obciążeń chłopstwa prowadziło do licznych buntów i ucieczek, co z czasem doprowadziło do hajdamactwa. Oprócz ekonomicznego tła, do wzajemnej wrogości przyczyniły się odrębności religijne spolonizowanej szlachty i ukraińskiego chłopstwa.
Adam Jerschina/ POLONIA CHARKOWA №10(144) r.2014
Dodaj komentarz
Uwaga! Nie będą publikowane komentarze zawierające treści obraźliwe, niecenzuralne, nawołujące do przemocy czy podżegające do nienawiści!