1000 lat między Dnieprem i Wisłą

Generał Tadeusz Kościuszko natychmiast po zaprzysiężeniu go na Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej przystąpił do zorganizowania władz powstańczych. Wykorzystując doświadczenia polskie, amerykańskie i rewolucyjne francuskie, Kościuszko jeszcze będąc na emigracji opracował koncepcję sił zbrojnych powstania.

Miały one składać się z armii regularnej, oddziałów ochotniczych, milicji ruchomych wojewódzkich i powiatowych formowanych na wzór amerykański, a także z pospolitego ruszenia wszystkich mieszkańców organizowanych na wzorach francuskich. W początkowym okresie Kościuszko dysponował 4 tysiącami żołnierzy, spośród 26 tysięcy ogólnej liczby wojska we wszystkich zaborach. Siły zbrojne powstania, złożone z oddziałów regularnych, milicji ruchomych i formacji ochotniczych, liczyły w szczytowym okresie ok. 83 tys., a z milicjami miejskimi – ok. 105 tys.

Uwzględniając powoływane doraźnie pospolite ruszenie wojewódzkie, można przyjąć, że przez szeregi powstańcze przeszło w ciągu insurekcji ponad 150 tys. ludzi. Uchwały  Komisji Porzą­ dkowej Krakowskiej nakazywały dostarczenie z 5 dymów (gospodarstw) jednego rekruta  pieszego, a z 50 dymów jednego konnego. Rekrut winien był być uzbrojony, ubrany w strój chłopski i zaopatrzony w suchary na sześć dni i miesięczny żołd.

Mogło to zapewnić armii, licząc jako obszar rekrutacyjny teren Polski po drugim rozbiorze, około 100 tys. ludzi i 10 tys. koni. Pierwszy pobór (wiosenny) został uzupełniony we wrześniu – zarzą­ dzono wówczas dostawienie jednego piechura z 10 dymów i jednego jeźdźca z 50 dymów. Mogło to dać około 20 tys. rekrutów.

Ogłaszając drugi pobór, Kościuszko zrezygnował z powo ływania pospolitego ruszenia. Oddziały regularne, zwłaszcza jazdę, korpusy artylerii i inżynierii, uzupełniano tak w drodze poboru, jak i werbunku ochotniczego. Stosowano również werbunek przymusowy, obejmujący „ludzi luźnych”. Do szeregów wcielano też częściowo dezerterów i jeńców, przeważ­ nie pruskich.

Mimo podejmowanych wysiłków, nie zdołano w trudnych warunkach działań wojennych doprowadzić armii regularnej do 100 tys. ludzi, czyli etatowego stanu z 1792 r. W szczytowym okresie powstania oddziały regularne liczyły ok. 55 tys. żołnierzy (koronne ok. 37 tys., litewskie ok. 18 tys.). O mądrości i szlachetnej osobowości Tadeusza Kościuszki świadczy wydanie przez niego 7 maja 1794 r. w okolicach miasta Połaniec Uniwersału urzą dzającego powinności gruntowe włościan i zapewniającego dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych.

Był to akt prawny wydany w imieniu rządu krajowego  Rzeczypospolitej Obojga Narodów  w oparciu o art. IV  Konstytucji Trzeciego Maja. Był to drugi po Konstytucji i zarazem ostatni akt prawny Rzeczypospolitej, który formalnie przyznawał ograniczoną wolność osobistą  chłopom  pańszczyźnianym. Uniwersał ten, jak większość aktów prawnych wydanych w czasie insurekcji kościuszkowskiej, nie przetrwał jej upadku i nie miał prawie żadnego wpływu na faktyczną sytuację  chłopów.

Głównym powodem jego wydania było zalegalizowanie oddziałów  kosynierów  i umożliwienie chłopom walki zbrojnej w ramach armii powstańczej. Z biegiem lat nabrał on jednak znaczenia symbolicznego. Postanowienia Uniwersału dotyczyły:

– ograniczenia  poddaństwa chłopów, -nadania im wolności osobistej, -przyznania prawa opuszczenia ziemi, po spełnieniu okre­ślonych warunków (spłata długów, zaległych podatków, zawiadomienie wojewódzkiej komisji porządkowej), -uznania ograniczonego prawa chłopów do dochodzenia swoich spraw w sądach, -zapewnienia nieusuwalności z ziemi, zakazania rugów i potwierdzenia własności podległej, -zmniejszenia pańszczyzny od 1/3 do 1/2, z obietnicą dalszych ulg po wygranym powstaniu, -zawieszenie wykonania pańszczyzny chłopom powołanym do wojska, -polecenia zawierania umów między szlachtą a chłopami, -wprowadzenia urzędu dozorcy, który był pierwszym w dziejach Polski urzędnikiem państwowym reprezentującym sprawy chłopskie.

Jeden dozorca miał mieć pod swoją opieką okręg liczący ok. 1000 gospodarstw. Miał dbać o przestrzeganie postanowień Uniwersału. Dozorcy jako urzędnicy państwowi mieli opiekować się chłopami, kontrolować szlachtę, pośredniczyć w sporach między chłopami i szlachtą, czuwać nad bezpieczeństwem publicznym. Ponadto do ich zadań miały należeć: spisy ludności, utrzymanie dróg i mostów, rozwój rolnictwa, ochrona lasów, opieka nad szkołami wiejskimi.

Dozorców miały ustanawiać wojewódzkie komisje porządkowe, a potem szlachta, mieszczanie, władze miejskie i gromady wiejskie. Dozorcami mogły być osoby umiejące czytać, pisać, liczyć i cieszące się dobrą opinią. Odwołania od decyzji dozorców miały rozpatrywać komisje porządkowe. Już w toku  insurekcji  zapowiedziano, że chłopi uczestniczą­ cy w powstaniu zostaną uwłaszczeni na gruntach narodowych i skonfiskowanych zdrajcom.

W setną rocznicę wydania Uniwersału usypano w Połańcu Kopiec Kościuszki, a sam ów dokument zapadł w historyczną pamięć jako Uniwersał połaniecki.

Adam JERSCHINA ad************@on**.pl Dziennik Kijowski 2015, luty-marzec Nr 4 (491)

Podziel się tym z innymi. Udostępnij na: