Uniwersytet Stefana Batorego

Myśl o wskrzeszeniu Uniwersytetu Wileńskiego pojawiła się wśród inteligencji wileńskiej jeszcze przed pierwszą wojną światową. W 1913 roku zwołano zjazd przedstawicieli zarządów miejskich, na którym uchwalono, aby się domagać u władz założenia w Wilnie uczelni wyższej, jak proponowano, akademii rolniczej. Jednak władze rosyjskie nie dały zgody na stworzenie uczelni wyższej w Wilnie. Dopiero podczas pierwszej wojny światowej myśl wskrzeszenia uniwersytetu żywiej się rozwinęła.

Doktor medycyny Józef Kazimierz Ziemacki (1856- 1925) w listopadzie 1918 r. w pismach wileńskich wystąpił o potrzebie wskrzeszenia uniwersytetu. W grudniu tego roku doktor medycyny Stanisław Karol Władyczko (1878-1936) zainicjował w Warszawie zwołanie konferencji w sprawie wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego. Konferencja ta stała się faktem, który następnie doprowadził do otwarcia uniwersytetu w 1919 roku. W Wilnie działający w tym czasie Komitet Edukacyjny i Komitet Polski również uchwaliły o jak najrychlejsze rozpoczęcie prac nad odbudową wileńskiej wszechnicy. W dniu 28 grudnia 1918 roku zapadła uchwała Komitetu Polskiego, która m. in. głosiła: «Zważywszy, że zniesienie uniwersytetu było wtrącenie kraju w stan barbarzyństwa i ciemnoty, było krzyczącym bezprawiem przeciwko kulturze narodowej i ogólnoludzkiej.

Komitet stwierdza nie przedawnienie prawa narodu polskiego do posiadania w Wilnie własnej wszechnicy». Powstała wtedy Komisja Organizacyjna pod przewodnictwem dr Józefa Kazimierza Ziemackiego. Następnie prócz tymczasowych władz akademickich i Komisji Organizacyjno-Rewindykacyjnej utworzono w maju 1919 r. Komitet Odbudowy Uniwersytetu, do którego weszli: dr Ludwik Kolankowski (1882-1956), pełnomocnik naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego, dr Józef Kazimierz Ziemacki, dr Stanisław Władyczko, prof. ASP w Krakowie Ferdynand Ruszczyc, Bronisław Umiastowski (1854-1933), ziemianin, działacz społeczny, Zygmunt Nagrodzki (1865-1937), kupiec, wydawca, działacz społeczny i inni znani wilnianie. Praca zapoczątkowana w Wilnie znalazła w Warszawie zrozumienie i poparcie ówczesnego szefa Sekcji Nauki i Szkół Wyższych w Ministerstwie Wyznań Religijnych i oświecenia publicznego prof. Adama Jana Wrzoska i dnia 11 października 1919 r. naczelnik państwa i naczelny wódz Józef Piłsudski otworzył w Wilnie uniwersytet nadając mu imię króla Stefana Batorego.

Wskrzeszony uniwersytet rozmieszczono w starych murach uniwersyteckich. Zespół budynków uniwersytetu zajmował i zajmuje prawie cały obwód dzielnicy Starego Miasta, który graniczy z ulicami o obecnych nazwach: Pilies (Zamkowa), Šv. Jono (Świętojańska), Universiteto (Uniwersytecka) i Skapo (Skopówka). Gmachy uniwersyteckie otacza trzynaście dziedzińców (według wskazówek zegara): 1. Biblioteczny, 2. Mikołaja Daukszy, 3. Bursy, 4. Macieja Sarbiewskiego, 5. Szymona Dowkonta, 6. Arkadowy, 7. Wawrzyńca Gucewicza, 8. Adama Mickiewicza, 9. Szymona Staniewicza, 10. Konstantego Szyrwida, 11. Wielki (Piotra Skargi), 12. Obserwatorium (Marcina Poczobutta). 13. Drukarni.

Zespół gmachów uniwersytetu zaczął się kształtować w 1570 r. we wcześniej już zabudowanej murowanymi domami jurydyce biskupiej. Biskup Walerian Protasewicz nabył piętrową gotycką kamieniczkę (obecnie część budynku przy  ul. Uniwersyteckiej 3), a później jeszcze kilka domów oraz parcelę z ogrodem w miejscu dzisiejszego dziedzińca Sarbiewskiego. W końcu XVI i na początku XVII w. akademia zakupiła budynki przy ul. Świętojańskiej 4 i 10, kościół św. św. Janów i dzwonnicę oraz budynki przy ulicy Uniwersyteckiej. Po 1773 r. staraniem Komisji Edukacji Narodowej do zespołu gmachów uniwersyteckich przyłączono kamieniczki stojące przy ulicy Zamkowej nr 11 i 13. Obecnie budynków uniwersyteckich jest 12: cztery przy ulicy Uniwersyteckiej (1, 3, 5, 7), jeden przy ulicy Skapo ( Skopówka, nr 13), trzy przy ulicy Pilies (Zamkowej, nr 11, 13, 15), cztery przy ul. Świętojańskiej– nr 4, 8, 10, 12. Od sierpnia 1919 roku urząd rektora objął prof. dr Michał Marian Siedlecki (1873-1940), zoolog, który przybył do Wilna z Krakowa i w latach 1919-1921 organizował USB.

Dzięki jego staraniom już-jesienią 1919 otworzono sześć wydziałów: Humanistyczny, Teologiczny, Prawa i Nauk Społecznych, Matematyczno-Przyrodniczy, Lekarski z oddziałem farmaceutycznym i Sztuk Pięknych. Założono również bibliotekę uniwersytecką, pracownie i kliniki. W 1937 roku Studium Rolnicze przekształcono na Wydział Rolniczy. Berło i łańcuch rektora Oryginał berła rektorskiego dawnego Uniwersytetu Wileńskiego w 1832 roku, po zamknięciu uniwersytetu, został wywieziony do Petersburga i znajduje się w Ermitażu. Na dzień otwarcia Uniwersytetu Stefana Batorego, 11 października 1919 r., sporządzono kopię w drewnie tego berła według fotografi i oryginału, które przechowywane były w zbiorach Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie.

Berło było pozłacane i stale używane aż do zamknięcia USB w 1939 roku. W dawnym Uniwersytecie Wileńskim był też łańcuch rektorski, ale ani łańcucha, ani jego śladów, rysunków w 1919 roku nie odnaleziono. W tej sytuacji Senat postanowił zamówić nowy łańcuch rektorski. Jego wykonanie zlecono Ferdynandowi Ruszczycowi, który wykonał projekt, według którego w drewnie gruszkowym wykonano łańcuch z poszczególnymi częściami: zwieszające się godło Orła (z wilczymi kłami Batorego) i Pogoni, następnie siedem ogniw-medalionów, symbolizujących władzę rektorską, jak również władzę dziekanów sześciu wówczas wydziałów. Medaliony te połączone były ogniami o motywach roślinnych, z których każde odnosiło się do poprzedzającego je ogniwa-medalionu, licząc z prawej strony ku lewej. Medalion rektorski przedstawiał dwa skrzyżowane berła z unoszącym się nad nimi beretem, na tle gronostajów. Odnośne ogniwo podłużne, złożone było z palm i wieńca warzywnego, symbolizujących najwyższą reprezentację Uniwersytetu.

Poza symbolami nauk i sztuki Ruszczyc dla każdego wydziału wprowadził do ornamentacji motyw roślin (drzewa i kwiatu), które by z czasem stały się oznaką danego wydziału. I tak wydziały, według starszeństwa, przedstawione zostały w ogniwach łańcucha rektorskiego w następujący sposób: Wydział Humanistyczny – klepsydra (jako symbol czasu) otoczona wężem, gryzącym się w ogon (jako symbol wieczności), limba i szarotka (rosnące na szczytach); Wydział Teologiczny – zawieszona wieczna lampa, wierzba (drzewo pasterskie) i białe lilie; Wydział Prawny – waga i miecz, sosna (niezmienna w ciągu całego roku) i obiektywnie biały kwiat margerytki; Wydział Matematyczno- Przyrodniczy – koło z uginających się dwóch komet, lipa (z której kwiatu pszczoły wyrabiają miód i celki wosku) oraz słoneczniki; Wydział Lekarski – amfora z wężem (symbol klasyczny), poza wspólną z Wydziałem Przyrodniczym lipą – kłosy (jako roślina do kultywowania) i osty (roślina do zwalczania); Wydział Sztuk Pięknych – głowa dziewczyny (motyw z ornamentyki kościoła św. Piotra i Pawła w Wilnie, brzoza i róże; Wydział Rolniczy – w medalionie – słońce.

W ogniwie podłużnym: gałęzie modrzewia i kwiat bławatku. Łańcuch był pięknie zdobiony i służył rektorom do ostatnich dni wileńskiej uczelni. Liczba studentów w roku akademickim 1919/1920 wynosiła zaledwie 547. Pierwsza inauguracja roku akademickiego odbyła się 11 października 1919 roku w obecności Józefa Piłsudskiego i sędziwego syna Adama Mickiewicza Władysława (1838-1926). Wkrótce nastąpiła przerwa w działalności uczelni spowodowana wojną polsko- bolszewicką; studenci i naukowcy wrócili do Wilna jesienią 1921 roku. Kadrę USB stanowili profesorowie pochodzący z całej Polski. W różnych latach wykładali w nim historyk Feliks Koneczny (1862-1949), historyk literatury Stanisław Pigoń (1885-1968), filozof Wincenty Lutosławski (1863- 1954), filozof i etyk Władysław  Tatarkiewicz (1886-1980), fi lozof Piotr Marian Massonius (1862- 1945), historyk i teoretyk literatury Manfred Edward Kridl (1882- 1957), historyk literatury Konrad Górski (1895-1990), historyk Stanisław Kościałkowski (1881-1960), fi lozof Tadeusz Hipolit Czeżowski (1889-1981), fi lozof i historyk literatury Henryk Elzenberg (1887- 1967) matematyk Wiktor Emeryk Jan Staniewicz (1866-1932), ekonomista rolny Witold Cezary Staniewicz (1887-1966), ekonomista Władysław Zawadzki (1885-1939), fi lolog i fi lozof Marian Zdziechowski (1861-1938), prawnik Wacław Komarnicki (1891-1954), lekarz Aleksander Januszkiewicz (1872-1955), lekarz Stanisław Karol Władyczko (1878-1936), lekarz Józef Kazimierz Ziemacki, historyk i prawnik Stefan Ehrenkreutz (1880-1945), fi zyk Wacław Michał Dziewulski (1882-1938), etnograf Cezaria Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa (1885-1967), psychiatra, neurolog Masymilian Rose (1883- 1937), geolog Bronisław Nikodem Rydzewski (1884-1945), filolog klasyczny Jan Oko (1875-1946), malarze i graficy Ferdynand Ruszczyc (1870-1936), Tymon Niesiołowski (1882-1965), Ludomir Slendziński (1889-1980), Ludwik Chmaj (1888-1959), kierownik Katedry Pedagogiki (1938-39), Wiktor Sukiennicki (1901-1983), Henryk Łowmiański (1898-1984), historyk, Bogumił Jasinowski, badacz cywilizacji wschodniochrześcijańskiej, a zarazem doskonały interpretator bolszewizmu, historycy literatury Józef Kallenbach (1861- 1929), Kazimierz Kolbuszewski (1884-1943), filolog klasyczny Stefan Srebrny (1890-1962), lekarz onkolog Kazimierz Pelczar (1894- 1943 ) i inni.

W 1919 r. otwarta została Biblioteka Uniwersytecka. W kolejnych latach USB wzbogacił się o Ogród Botaniczny, Muzeum Etnografi czne, Muzeum Przyrodnicze oraz Obserwatorium Astronomiczne, założone i kierowane przez astronoma Władysława Dziewulskiego (1878-1962). W końcu lat dwudziestych XX w. liczba studentów osiągnęła 3.100 osób i do końca istnienia wszechnicy uległa zmianie tylko w niewielkim stopniu.

Na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie przed drugą wojną światową działały następujące korporacje: Konwent Polonia, Konwent Batoria (założony dnia 12 listopada 1922 r.), Konwent Polesia, Konwent Vilnensia, Konwent Leonidania, Concordia Vilnensis, Konwent Cresovia i Filomatia Vilnensis. Działała także korporacja żydowska: Konwent Unitania. Część z nich miała charakter narodowo- demokratyczny, inne były zorientowane prorządowo. Przy Uniwersytecie działał Akademicki Klub Włóczęgów. Była to nieliczna, elitarna grupa osób, składająca się z ok. 30 członków dobieranych «pod względem wyższego poziomu umysłowego», którzy oprócz krzewienia krajoznawstwa zajmowali się pogłębianiem życia towarzyskiego.

Klub założono w 1931 roku. Celem Klubu, jak pisano w statucie, było: «skupienie i organizowanie Polaków, pochodzących z terenu b. Księstwa Litewskiego i ugruntowanie śród nich dążności powrotu do kraju; uświadamianie co do specyfi cznych zadań i obowiązków, jakie społeczeństwo polskie z terenów b. W. Ks. Litewskiego posiada z tytułu tradycji historycznych tych ziem; rozwijanie i pogłębianie między członkami Klubu zagadnień dotyczących b. W. Ks. Litewskiego z dziedziny gospodarczej, politycznej i społecznej».

Członkowie Klubu Włóczęgów stanowili odrębną grupę prorządową, zbliżoną w znacznym stopniu do redakcji dziennika «Kuriera Wileńskiego» z prof. Witoldem Staniewiczem (b. Ministrem Reform Rolnych) i red. Kazimierzem Okulickim na czele. Praca Klubu Włóczęgów polegała na urządzaniu w ścisłym gronie członków i poważnych zaproszonych gości zebrań dyskusyjnych, na których rozstrzygane były aktualne zagadnienia z dziedziny politycznej i gospodarczej z uwzględnieniem w pierwszym rzędzie zagadnień dotyczących terenu WKL.

Organem prasowym klubu był miesięcznik «Włóczęga». Władzami klubu w 1934 roku byli: prezes dr Teodor Nagurski (1901-1973), sekretarz – Pac-Pomarnacki, skarbnik – Stanisław Hermanowicz. Od grudnia 1939 roku zamknięty przez władze litewskie Uniwersytet Stefana Batorego działał w konspiracji: obradował Senat pod przewodnictwem rektora Stefana Ehrenkreutza, organizowano pomoc koleżeńską dla pracowników i ich rodzin, profesorowie nauczali, przeprowadzano egzaminy. Zajęcia po grudniu 1939 roku aż do końca 1944 roku odbywały się na pięciu wydziałach: humanistycznym, teologicznym, prawa i nauk społecznych, matematyczno- -przyrodniczym i lekarskim w trybie tajnym w mieszkaniach prywatnych, znajdujących się przeważnie na przedmieściach.

Studenci otrzymywali zaliczenia przedmiotów na piśmie, na zakończenie studiów otrzymywali dyplomy. Część kadry naukowej znalazła zatrudnienie w litewskich instytucjach. Profesor Jan Szczepan Otrębski (1889-1971), lituanista, językoznawca, został zatrudniony w nowym litewskim Uniwersytecie Wileńskim i dopiero po wojnie, w 1945 roku wyjechał do Poznania, gdzie pracował w Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza. W 1945 roku profesorom i studentom dawnego Uniwersytetu Stefana Batorego nie dane było wrócić do zajęć uniwersyteckich. Wilno pozostało w granicach Związku Radzieckiego. Kilku profesorów i docentów dawnego USB znalazło się na obczyźnie: w Londynie powstała organizacja pod nazwą Społeczność Akademicka USB, której członkami byli m.in. Stanisław Kościałkowski, Wacław Komarnicki, Walerian Meysztowicz (1893-1982), Marian Bogusz- -Szyszko (1901-1995), Wiktor Sukiennicki (1901-1983).

Znakomita większość kadry naukowej, administracja i studenci w 1945 repatriowani zostali do Torunia, gdzie powstawał nowy uniwersytet Mikołaja Kopernika. Do Torunia przyjechali m.in. rektor Wacław Dziewulski i prorektor Tadeusz Czeżowski oraz profesorowie: Jan Pruffer (1890-1959), Henryk Elzenberg, Tymon Niesiołowski, Konrad Górski, Jerzy Ludwik Remer (1888-1979), Wilhelmina Iwanowska (1905-1999), Stefan Srebrny (1890-1962) i inni. Uniwersytet Stefana Batorego miał 13 rektorów: 1. Michał Siedlecki (zoologia) 1919-1921; 2. Wiktor Staniewicz (matematyka) 1921-1923; 3. Alfons Parczewski (historia prawa) 1923-1924; 4. Władysław Dziewulski (astronomia) 1924-1925; 5. Marian Zdziechowski (literatura powszechna) 1925-1927; 6. Stanisław Pigoń (literatura polska) 1927-1928; 7. Ks. Czesław Falkowski (historia Kościoła katolickiego) 1928-1930; 8. Aleksander Januszkiewicz (lekarz, interna) 1930-1932; 9. Kazimierz Opoczyński (lekarz, anatomia patologiczna) 1932-1933; 10. Witold Staniewicz (ekonomia rolnicza) 1933-1936; 11. Władysław Jakowicki (lekarz, ginekologia) 1936- 1937; 12. Ks. Aleksander Wóycicki (socjologia katolicka) 1937-1939; 13. Stefan Ehrenkreutz (historia ustroju Polski i Litwy) 1939, 1940- 1944 w konspiracji.

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ/Magazyn Polski Nr 3/marzec 2014