Traugutt oczami Orzeszkowej

Wczoraj – cokolwiek niepostrzeżenie – minęła sto-któraś rocznica urodzin Romualda Traugutta, jednej z najpiękniejszych postaci powstania styczniowego – i całego wieku XIX.

W jednej z Elegii Duinejskich powiada Rainer Maria Rilke, że „piękno jest przerażenia początkiem”. Z podobnym lękiem, jak sądzę, wielu podchodzi do Traugutta – nieskończenie bardziej zdolnego od nas współczesnych, rozleniwionych dobrobytem, do poświęceń za Ojczyznę. Tych największych.

Wspominamy człowieka ze spiżu.

Swą przygodę z wojskiem zaczynał – jak tylu innych – w armii rosyjskiej, w szeregach której walczył m.in. na Węgrzech pod Iwanem Paskiewiczem oraz na Krymie w czasie słynnej wojny toczonej przeciw Francji i Anglii w latach 1853-1856.

W insurekcji 1863 roku początkowo przewodził jednemu z oddziałów walczących na Polesiu, jednak już latem przedostał się do Warszawy. Opanowany przez umiarkowanych „Białych” Rząd Narodowy mianował go dyktatorem, licząc na to, że Traugutt stopniowo wygasi powstanie. On jednak – dokonując niejako gwałtu na własnej osobie  – podjął się realizacji programu „Czerwonych”- programu walki.

Dzięki własnym talentom organizacyjnym oraz wojskowym umiejętnościom gen. Hauke-Bosaka udało mu się jeszcze przez kilka miesięcy prowadzić skuteczną kampanię w Kongresówce. Przy czym skuteczność polegała już głównie na tym, by nie dać się złapać w pułapkę.

Jego plan polityczny opierał się na dwóch założeniach: reformie wojska, którą chciał po napoleońsku podzielić na jednolite korpusy, dywizje, brygady, etc. – w miejsce niekorespondujących ze sobą „partii”, a także przyspieszyć uwłaszczenie chłopów.

Plan był dobry, ale czas grał na niekorzyść powstańców. Armii nie było już z czego zbierać i w dużej mierze owe korpusy Traugutta groźnie wyglądały jedynie na papierze. Z koeli manewr z uwłaszczeniem chłopów ukradła dyktatorowi rosyjska władza, implementując w marcu 1864 stosowną reformę.

W kwietniu Traugutt został schwytany – notabene wskutek zdrady – a następnie poddany ciężkiemu śledztwu. W jego toku zachował milczenie, jak na konspiratora wolności przystało. Stracony w sierpniu tegoż roku na stokach warszawskiej Cytadeli.

„Monotonne to wszystko, nikogo nie zdoła poruszyć”. Oddajmy zatem głos mistrzyni pióra, Kresowiaczce Elizie Orzeszkowej. W swej noweli Gloria victis tak oto wspominała przedostatniego dyktatora powstania styczniowego:

Wodzem ich był człowiek świętego imienia, które brzmiało: Romuald Traugutt. Pytasz, dlaczego świętym jest to imię? Albowiem według przykazania Pana opuścił on żonę i dzieci, dostatki i spokój, wszystko, co pieści, wszystko, co raduje i jest życia ponętą, czarem, skarbem, szczęściem, a wziąwszy na ramiona krzyż narodu swego poszedł za idącym ziemią tą słupem ognistym i w nim zgorzał. Nie tutaj zgorzał. Nie w tej mogile śpi. Kędyś daleko. Ale wówczas na czele hufcu tego na tę polanę przyszedł i patrzałyśmy na niego my, drzewa.

Po razy wiele w czasach dalekich spod głazu niewoli, który tę ziemię tłoczył, wzbijał się był słup ognisty ku obiecanej krainie wolności wiodący i gromady ludzi za nim szły. Wzbił się i teraz, gromady ludzi za nim poszły, ta była jedną z nich, a on jej przywodził. Widziałyśmy jego czarnowłosa głowę z oczyma myśliciela i uśmiechem dziecka. Oczy miał mądre, smutne – podobno bratem bliźniaczym mądrości bywa u ludzi smutek – a uśmiech świeży, perłowy, z kroplą słodyczy dziecięcej albo niewieściej. Przez czoło śniade palec tragicznych przeznaczeń wcześnie przeciągnął mu zmarszczkę surową, niekiedy aż groźną.

Nie od rzeczy będzie dodać, że narracja Orzeszkowej nie jest jedynie fikcją literacką, jaką – disons – uprawia Bunsch, pisząc o Aleksandrze Wielkim. Autorka Nad Niemnem nie tylko brała udział w powstaniu, ale osobiście znała samego Traugutta, którym opiekowała się po tym, jak został ranny w czasie jednej z potyczek na Polesiu.

Dominik Szczęsny-Kostanecki

Podziel się tym z innymi. Udostępnij na: