„Szpak”

( o żołnierzu wyklętym Józefie Adamowiczu „Szpak” z Pierszaj na Nowogródczyźnie – obecnie Republika Białoruś)

 

Sierżant  Józef Adamowicz „Szpak” urodził się prawdopodobnie 17 V 1906 r.[1] w miasteczku Pierszaje pod zaborem rosyjskim. W II RP Pierszaje były wsią – 51 domów mieszkalnych, 361 mieszkańców (320 Polaków, 41 Białorusinów).[2]

W latach trzydziestych dwudziestolecia międzywojennego pracował w administracji powiatowej w Wołożynie.[3]

„Jego rodzina  zamieszkiwała w Pierszajach i, uważana była za bogatą i światłą – byli ludźmi obytymi, dzieci mieli bardzo inteligentne. Miał brata Edwarda i trzy siostry – starszą Jadwigę, Marysię i Stasię”.

Po agresji sowieckiej na Polskę 17 września 1939,  jeszcze tego samego miesiąca aresztowany  przez organa NKWD i przetrzymywany w więzieniu w Wołożynie.[4]

W drugim dniu wojny Niemców z Sowietami – 23VI 1941 r.,  zbiegł z dwoma kolegami  z kolumny „Marszu Śmierci” prowadzonej przez Sowietów w kierunku Mińska Białoruskiego. W kolumnie znajdowało się 63 więźniów, z których 60 Sowieci rozstrzelali na leśnej polanie.[5]

Do połowy września 1941 r., przebywał w domu rodzinnym w Pierszajach. Jesienią podjął pracę w niemieckiej administracji starostwa wołożyńskiego. Pracował tam już jego ranny podczas wspólnej ucieczki kolega z „Marszu Śmierci”.

W Wołożynie działała polska konspiracja ZWZ – AK, której pierwszym organizatorem był mjr Jerzy Karaszewski, Białorusin, który w 1941 r. został  w miasteczku pierwszym starostą wołożyńskim.[6]

Kolega był w posiadaniu listy osób zidentyfikowanych przez Niemców jako członkowie polskiej konspiracji. Obaj byli  poszukiwani i musieli się ukrywać.  Ostrzegli 30 chłopców wołożyńskiej i pierszajskiej konspiracji, którzy posiadali broń i mieli zostać aresztowani. Wszyscy zdołali się ukryć.[7]

Józef Adamowicz z kolegą, udał się w wileńskie lasy, gdzie od wiosny 1942 r., „w konspiracji tkwili już Antoni Burzyński i Longin Wojciechowski”. Latem 1943 r., oddział Antoniego Burzyńskiego „Kmicica” liczył 200 partyzantów.  W dniu 23 VIII 1943 r., Polacy zostali rozbrojeni – kilkudziesięciu zamordowano, wielu zdołało zbiec –  nad Jeziorem Narocz przez partyzantów sowieckich Markowa.[8]

Krótko po „zniknięciu” Józefa Adamowicza, do rodziny w Pierszajach dotarła informacja, że został złapany przez Niemców i powieszony na rynku w Wołożynie. Ostatecznie informacja się nie potwierdziła, a przeciwnie, jeden z chłopców ruchu oporu powiedział, że „Adamowicz z kolegami jest na miejscu”.[9]

Po rozbiciu polskiego oddziału nad J. Narocz, rozkazem komendanta Okręgu Wileńskiego, „pozbierał” ocalałych żołnierzy rotmistrz Zygmunt Szendzielarz „Łupaszko” i grupa ta przekształciła się wkrótce w silny oddział dając początek 5 Brygadzie Wileńskiej AK.[10]

Na przełomie 1943/44 roku, 5 Brygada „Łupaszki”,  walczyła z Niemcami i broniła polską ludność przed partyzantką sowiecką. Do największej bitwy z Niemcami doszło 31 stycznia 1944 r. pod Worznianami – zginęło 20 partyzantów i 43 Niemców. Zaraz po bitwie Brygadę zaatakowali Sowieci pod Radziuszami. Pomimo przewagi polski oddział ocalał – nazywany był od tej pory „Brygadą Śmierci”.

Z uwagi na sowieckie zagrożenie, rozkazem komendanta Okręgu Wilno ppłk. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka”, Brygada nie wzięła udziału w operacji „Ostra Brama” i w sierpniu 1944 r. przeszła na teren Białostockiego Okręgu AK. Najpoważniejszą akcją 5 Brygady Wileńskiej w 1945 było opanowanie w dniu 7 maja miasteczka Boćki, likwidacja  posterunku MO i  agentury.[11]

Po rozwiązaniu 7 IX 1945  Brygady Wileńskiej, Józef Adamowicz „Szpak”, znalazł się w oddziale dywersyjnym obwodu Bielsk Podlaski.[12]

W dniu 16 VII 1946 r., miało miejsce „odczytanie rozkazu specjalnego, nadesłanego od dowódcy 6 Brygady Wileńskiej por. „Wiktora”. Patrol żywnościowy do wsi Kuzki pod dowództwem „Szpaka”. Od tego dnia z rozkazu por. „Wiktora” są prowadzone co dzień ćwiczenia i wykłady w oddziale”.[13]

Brygada walczy z wojskiem KBW, MO,  UBP i NKWD.

Józef Adamowicz „Szpak” wymieniony jest na liście żołdu oddziału partyzanckiego dowodzonego przez ppor. Lucjana Minkiewicz „Wiktora” za grudzień 1945 r. („Wiktor”jest dowódcą  6 Brygady, która działa na Podlasiu, a „Łupaszaka” 5 działającej na Pomorzu). Żołd za miesiąc grudzień 1945 r. po 500 zł.[14]

Figuruje  na „Liście żołnierzy VI Brygady Wileńskiej z kwietnia 1946 r. Pod pozycją nr 37 „Szpak” urodzony 17.5.1936 (sic!).  Ostatni awans miał 19.08.1945 r. Jest w stopniu st. strzelca – stopień wojskowy, ukończył 6 oddziałów szkoły powszechnej i, wstąpił do oddziału 15. 05. 1945 r.[15]

Kolejna informacja wynika z Wykazu żołnierzy VI Brygady Wileńskiej – po październiku 1947 r., dowodzonej przez por./kpt. Władysława Łukasiuka „Młota”. Pod pozycją nr 3 „Szpak”, stopień sierżant, data wstąpienia do V Brygady 15 V 1945.[16]

„28 XI 1947 Kolonia Walim, oblewamy awanse „Młota”, „Odyńca”, „Szpaka”, „Wilana”, „Orła”, patrol prowiantowa.[17]

 

Z dokumentu Szefa Oddziału Operacyjnego Sztabu KBW z dnia 24.02. 1948 r. – charakterystyka bandy „Młota” i „Huzara” wynika, że „Szpak” jest w plutonie „Bartosza” – Waleriana Nowackiego zam. Łapy, jest jego zastępcą i dowódcą I drużyny. Działali w rejonie powiatów Bielsk Podlaski, Wysokie Mazowieckie i Sokołów Podlaski.[18]

Nie udało się odnaleźć innych informacji o sierż. Józefie Adamowiczu z Pierszaj na Nowogródczyźnie. Niemniej, jego motywacja walki o Wolną Polskę nie może budzić żadnych wątpliwości !

Z relacji ludzi, którzy znali „Szpaka” wynika, że pomimo dramatycznego losu, ocalał !

Artykuł opracowano przy współpracy p. Adama Wiśniewskiego.

Stanisław Karlik

 

 

 

[1]  Tomasz Łabuszewski, Kazimierz Krajewski, „Od Łupaszki do Młota” Materiały źródłowe do dziejów V i VI Brygady Wileńskiej, Of. Wyd. Volumen, Warszawa 1994, s. 136 – mylnie napisano, że urodził się w 1936 r., prawdopodobnie pomyłka drukarska.

[2] Skorowidz Miejscowości RP. T.VII., cz.1, Warszawa 1923, Nakładem GUS, s. 75.

[3] T. Łabuszewski, K. Krajewski” „Od  Łupaszki…” s. 136, w rubryce ukończona szkoła – 6 oddziałów szkoły powszechnej.

[4]  Janina Garbacz, „Wspomnienia z Kresów” s. 31, nieopublikowane – w posiadaniu Adama Wiśniewskiego.

[5] Tamże, s.31

[6]  Tadeusz Gasztold, „Nalibocka Puszcza”, Wydawnictwo TMWiKW, Koszalin 1998, s. 76

[7]  Janina Garbacz, „Wspomnienia…” s. 33

[8]  Edmund Banasikowski, „Na zew Ziemi Wileńskiej”, Editions Spotkania, Warszawa – Paryż, 1990 r., s. 69 – 70.

[9] Janina Garbacz, „Wspomnienia…” s. 33

[10] Edmund Banasikowski, „Na zew Ziemi Wileńskiej”, s. 71

[11]  Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski, Piotr Niwiński, „Brygady Łupaszki” 1943 – 1952,(5 i 6 Wileńska Brygada AK w fotografii),  IPN, Warszawa 2010, s. 87 – 91

[12] Tomasz Łabuszewski, Kazimierz Krajewski, „Od Łupaszki do Młota”, materiały źródłowe do dziejów V i VI Brygady Wileńskiej, Biblioteka Narodowa w Warszawie, s. 93

[13] Tamże s. 95

[14]  Tamże, s. 133

[15]  Tamże, s. 136

[16]  Tamże, s. 140

[17]  Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski, Piotr Niwiński, „Brygady Łupaszki” (5 i 6 WB AK w fotografii)… s. 287

[18]  Tomasz Łabuszewski, Kazimierz Krajewski, „Od Łupaszki do Młota”…, s. 218