Między Białorusią a Ukrainą. Granice w historii

29 gru 2025 Podróże po Kresach 0 comments

Hramota Konstytucyjna Rady Białoruskiej Republiki Ludowej 25 marca 1918. Fot. Polona.pl/Domena publiczna

Brześć, położony na granicy polsko-białoruskiej, przez tysiąc lat swojego istnienia nosił różne nazwy: Berestie, Brześć, Brześć Litewski, a od 1923 roku Brześć nad Bugiem. 9 lutego 1919 roku, tuż po wycofaniu się niemieckich wojsk okupacyjnych, Brześć Litewski oficjalnie stał się częścią Polski, wraz z rozległymi terytoriami dzisiejszej zachodniej Białorusi.

Region brzeski jest na wszystkich mapach „Wielkiej Ukrainy” oznaczany jako etniczne ziemie ukraińskie. Historia ta sięga czasów Imperium Rosyjskiego, kiedy mapy etnograficzne sporządzano według dwóch zasad: albo językowej, albo samookreślenia ludności. W ramach rosyjskiej terminologii narodowej ludność zamieszkującą region brzeski podzielono na cztery grupy: południowo-wielkoruską, północno-wielkoruską, małoruską i białoruską.

Uczeni nie byli zgodni co do przynależności poszczególnych dialektów, zwłaszcza w odniesieniu do dialektów przejściowych. Zdecydowana większość ludności terenów Imperium Rosyjskiego, obecnie wchodzących w skład Białorusi i Ukrainy, na pytanie „kim jesteś?” odpowiadała „Rosjanin” lub „Rusin”, a następnie zadano pytanie uzupełniające. Odpowiedzi były różne: tutejsi, Czarnorusini, Poleszucy, Pińczucy, Małorusi, Jaćwingowie, Krywicze, Białorusini, Beriestukowie, Ukraińcy, Kozacy, Sewriucy itd. Decyzja o tym, do którego „narodu” przypisać indagowanego, zależała od poglądów politycznych „kartografa”.

Na przykład „Litwin”. Białorusini twierdzą, że jest to synonim „Białorusina”. Tymczasem na Ukrainie zakłada się, że Litwini to grupa etniczna narodu ukraińskiego, podobna do Hucułów czy Łemków. W związku z tym, w różnych latach, spisy ludności na spornych terytoriach ukraińsko-białoruskich dawały zupełnie odmienne wyniki, a mapy „etnograficzne” nie były w stanie odpowiedzieć na pytanie „czyja jest ziemia?”. Wszystko zmieniło się po I wojnie światowej i rewolucji lutowej i przewrocie bolszewickim w 1917 r.

W następstwie traktatu brzeskiego podpisanego z marca 1918 roku między Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Sowiecką a państwami centralnymi, duże połacie dzisiejszej Ukrainy i Białorusi znalazły się pod okupacją niemiecką. Terytorium kontrolowane przez Niemcy, obejmujące również Polskę i państwa bałtyckie, było kilkakrotnie większe niż same Niemcy. Niemcy, aby utrzymać kontrolę nad okupowanym terytorium, byli zmuszeni polegać na lokalnych antyrosyjskich separatystach.

Na Ukrainie Niemcy poparli Ukraińską Centralną Radę (UCR), utworzoną jeszcze przed ich okupacją, która proklamowała niepodległość Ukraińskiej Republiki Ludowej (UNR).

9 lutego 1918 roku w Brześciu Litewskim UNR i państwa centralne zawarły odrębny traktat pokojowy, którego głównym rezultatem było uznanie niepodległości Ukrainy. Akt ten został osiągnięty kosztem podpisania przez Ukraińców niekorzystnego traktatu „handlowego”, zgodnie z którym Ukraina zobowiązała się do dostarczania Niemcom i Austro-Węgrom surowców i żywności. 25 marca 1918 roku w Mińsku, z inicjatywy i przy wsparciu Niemców, powstała Białoruska Centralna Rada (BCR), która z kolei proklamowała niepodległość Białoruskiej Republiki Ludowej (BNR).

W III Hramocie Ustawodawczej Rady Białoruskiej Republiki Ludowej, która proklamowała „niepodległość” BNR stwierdzono, że jurysdykcja republiki rozciągała się na „wszystkie ziemie, które zamieszkuje i ma większość naród białoruski, a mianowicie: Mohylewszczyzna, białoruskie części Mińszczyzny, Wileńszczyzna, Grodzieńszczyzna, Witebszczyzna, Smoleńszczyzna, Czernichowszczyzna oraz przyległe części sąsiednich guberni zamieszkane przez Białorusinów”. BNR domagała się też całego Polesia, części Wołynia i niewielkiej części obecnej Kijowszczyzny.

Tyle że Niemcy obiecali przekazać UNR Polesie, w tym jego północną część – z Brześciem, Pińskiem, Mozyrzem i Homlem. W „Ustawie o administracyjno-terytorialnym podziale Ukrainy”, uchwalonej przez Radę Centralną 6 marca 1918 roku, ziemie te zostały uznane za część Ukraińskiej Republiki Ludowej, pod nazwami Podlasie z centrum w Brześciu oraz Ziemia Drechowicka z centrum w Mozyrzu. Właściwie rzecz biorąc między UNR a BNR nie istniała żadna realna granica, bo była to strefa okupacji niemiecko-austriackiej.

Przywódcy nowych republik szczerze wierzyli w ich niepodległość, dlatego postanowili przeprowadzić oficjalne negocjacje graniczne. Ze strony ukraińskiej delegacji przewodniczył Anastas Łychniakiewycz, członek Ukraińskiej Rady Centralnej. Powiedział on swoim białoruskim oponentom, że włączenie Brześcia i okolic do Ukraińskiej Republiki Ludowej nie jest przedmiotem dyskusji, ponieważ, zgodnie z dokumentami podpisanymi w Brześciu Litewskim, północno-zachodnią granicę Ukrainy wyznaczała linia demarkacyjna między ludnością polską i ukraińską i niemiecką strefą wpływów, sformułowaną przez gen. Maksa Hoffmanna (tzw. linia Hoffmanna). Jeśli chodzi o wschodnie gubernie ziem białoruskich – mozyrską, rzeczycką i homelską – Ukraińska Republika Ludowa zamierzała kontrolować je ze względów strategicznych, ponieważ był to jedyny sposób na ochronę tych terytoriów przed najazdem bolszewickim.

Ukraińskie roszczenia odrzucił Alaksandr Cwikiewicz, przewodniczący delegacji białoruskiej, deklarując odrzucenie „upokarzającego i grabieżczego aktu dla Białorusi”. 28 kwietnia 1918 roku delegacja BNR zaproponowała rządowi Ukraińskiej Republiki Ludowej wstępny traktat graniczny między republikami. Traktat ten nie określał linii granicznej, a jedynie stwierdzał, że „granice między Ukraińską Republiką Ludową a Białoruską Republiką Ludową ustalane są wyłącznie za obopólną zgodą, bez udziału strony trzeciej”.

Jednak „strona trzecia”, czyli niemieckie dowództwo okupacyjne, nie miało czasu na kłótnie między swoimi marionetkami. Następnego dnia, 29 kwietnia 1918 roku, Ukraińska Republika Ludowa została zlikwidowana w wyniku zamachu stanu gen. Pawła Skoropadskiego, który proklamował Hetmanat pod swoim przywództwem.

Kwestia granicy między Ukrainą a Białorusią pozostała nierozwiązana i pod koniec 1918 roku przestała być formalnie istotna. 22 września 1939 roku Armia Czerwona wkroczyła do Brześcia. Stalin ostatecznie rozstrzygnął kwestię granicy między Ukrainą a Białorusią jesienią 1939 roku i pozostaje ona w mocy do dziś.

Opr. TB

Podziel się tym z innymi. Udostępnij na: