Czarowne miasteczko Naddnieprza (1)

31 marca 2016

Rżyszczów – tak powszechnie nazywają dziś malownicze miasteczko, leżące na niezwykle wysokich zboczach prawego brzegu Dniepru, w odległości 80 km od stolicy Ukrainy. Z dawien dawna jego wody omywają przybrzeżne wysokie stromizny, które były świadkami przeróżnych historycznych wydarzeń odbywających się na tej pradawnej ziemi.

O pochodzeniu nazwy miasteczka Rżyszczów (wcześniejsza pisownia w źródłach polskich Rzyszczów) naukowcy wysuwają kilka wersji. Jedni twierdzą, iż jest to nazwa pochodząca od starosłowiańskiego terminu „rożyszcze” oznaczającego żyto.

I rzeczywiście gromadzono w tym miejscu wielkie ilości żyta ładowanego na łodzie kupieckie, które wyruszały potem w daleki szlak «od Waregów do Greków». Niektórzy są zwolennikami źródłosłowu oznaczającego targ «torgowyszcze», co też wiąże się ze starosłowiań­skim określeniem «wżyszcze». Inni zaś mówią, że nazwa ta ma polskie korzenie. Na tych ziemiach w końcu XIX st. ekspedycja kierowana przez Wikentija Chwojkę, odkryła ślady pradawnej unikatowej (4200-2750 p.n.e.) kultury trypolskiej, z którą badacze łączą proces stworzenia podwalin nowoczesnej cywilizacji na terytorium Ukrainy – rozwój technologii rolnych, metalurgii, kształ­ towanie szczególnego światopoglądu i cech etnograficznych.

Uczeni natrafili tu również na zabytki jamowej, czornoleskiej, scytyjskiej, zarubinieckiej i czerniachowskiej kultur archeologicznych. W czasach

Rusi Kijowskiej na terytorium współczesnego Rżyszczewa, na prawym brzegu, wnoszącym się stromo nad Dnieprem, widniał IwanGorod (gród), jedno z kilku takiego rodzaju grodzisk, będą­cych obronnymi rubieżami na wschodnich obrzeżach stołecznego grodu Kijowa. Pierwsze kronikarskie wspomnienie o południowym przedmieściu Rzyszczewa – IwanGorodzie znajdujemy pod datą 1151 rok, w latopisie hipackim (ipatjewskim). Będąc jednym z elementów łańcucha osad obronnych, ciągnącego się od Kijowa do podkaniowskiego Rodenia, IwanGorod w ciągu półtora stulecia skutecznie spełniał swoją funkcję obronną, aż do roku 1240, kiedy to mongolsko-tatarskie hordy zniszczyły fortyfikacje linii obronnej Kijowskiego Prawobrzeża. Iwan-Gorod, już nie odrodził się po spaleniu go przez najeźdźców Batyja w 1240 r. Natomiast odbudowano, jak świadczą wykopaliska, inne grodzisko – na lewym brzegu rzeki Ległycz, która dziś rozcina miasto na dwie części.

O jego nazwie nie wspominają żadne z kronik, ale być może grodzisko to było praprzodkiem współczesnego Rżyszczewa W XV stuleciu Rzyszczów był już niemałym miasteczkiem, który zmieniał niejednego właściciela. Pod koniec stulecia Ukraina przeżywa nową agresję. Siły turecko­ -tatarskie sunąc na Podole spustoszyły Naddnieprze (w tym też Rzyszczów), o które potem, ponad 100 lat, rywalizowały z Rzeczpospolitą.

Osłabione ziemie Naddnieprza zaczęli zbierać książęta litewscy, a po Unii Lubelskiej (1569 r.) Wołyń, Bracławszczyzna, Kijowszczyzna z ziemiami zadnieprzańskimi i Podlasiem weszły w skład Rzeczpospolitej. Pierwsze wzmianki o Rzyszczewie pojawiają się w aktach majątkowych polskich właścicieli ziemskich w 1506 roku. W XVI stuleciu Rzyszczów wymieniany jest w przeróżnych dokumentach już znacznie częściej. W roku 1561 miasteczko wchodzi do województwa wo­ łyńskiego. Później dowiadujemy się, że prawobrzeże rzeki Leglicz było własnością niejakich Kordyszów i jest odnotowane w dokumentach jako „Horodyszcze”. Natomiast tereny lewobrzeżne Leglicza, określane nazwą „Rzyszczów” należały do rodu zamożnych ziemian Chaleckich. W 1588 r. żona Kordysza Filona, sprzedała swoją posiad­ łość Andrzejowi Chaleckiemu.

Chaleckich było dwóch: Jerzy i Andrzej. Pierwszy osiadł na części zwanej „Rzyszczów”, drugi – na „Horodyszczu”. W Rzyszczowie, na ziemiach Jerzego, skwapliwie zbudowano ufortyfikowany zamek, a „Horodyszcze” – obniesiono częstokołem. Ciekawe, że w 1596 r. na tutejszy zamek zawitał poddany cesarza Niemiec Rudolfa II Erich Lasota, odbywający podróż na Zaporoże, z misją zaproszenia Kozaków na Powiewy wieczności Czarowne miasteczko Naddnieprza Ciąg dalszy ze str. 1 służbę do cesarza. Mijały lat i spadkobierca Andrzeja – Józef Chalecki cały Rzyszczów sprzedał Aleksandrowi Konstantemu Woroniczowi. A.K. Woronicz (cześnik, podkomorzy kijowski, poseł na sejm) wybudował na wzgórzu nowy zamek (fortecę-cytadelę), informacja o którym w 1627 r. została wniesiona nawet do tzw. „Книги Большому Чертежу» («Wielkiej mapy Rosji»).

W ten sposób Rzyszczów został naniesiony na mapę (obszar zamku stanowił 500 x 250 m2 ). W 1630 r. do Rzyszczowa przybył Guillaume Levasseur de Beauplan – francuski inżynier fortyfikator i kartograf. On to sporządził na zamówienie polskich właścicieli posiadłości na Ukrainie, mapę budowli fortyfikacyjnych wzdłuż Dniepru, od Kijowa do Siczy. Dzięki jego pracy, mamy dziś przedstawienie o Rzyszczowskim zamku. Do roku 1648 – momentu rozpoczęcia wojny narodowo­ -wyzwoleńczej pod przewodem Bohdana Chmielnickiego Rzyszczów należał do rodziny właścicieli ziemskich Woroniczan. W czasie wojen Chmielnickiego w 1649 r. Kozacy zajęli Rzyszczów, tworząc tu nawet Sotnię Rżyszczowską, pod dowództwem sotnika Czugaja, która wchodziła w skład Pułku Kaniewskiego. Jako że w okolicach Rzyszczewa była dogodna konna przeprawa, to miasteczko miało wyjątkowe znaczenie strategiczne. Podczas letnich upałów, Dniepr stawał się płytkim i poniżej Iwan-Gorodu przez piaszczyste mierzeje, na których woda sięgała ledwie po kolana, można było przedostać się końmi na przeciwległy brzeg.

Natalia Prytuła, Aleksy Jaroszkiewicz, Dziennik Kijowski, 2016 r. Nr 4 (515)