22 września w Historii Kresów

1939 – po ponad dwudniowej bohaterskiej obronie Grodno zostało zdobyte przez Armię Czerwoną. Wziętych do niewoli polskich obrońców sowieci wymordowali.

W tej rozpaczliwej bitwie – największej jaką stoczyliśmy z sowietami w 1939 r. – nie mieliśmy żadnych szans, przewaga wroga była miażdżąca. Miasta broniły dwa niepełne bataliony piechoty, uzbrojone tylko w karabiny, kilka mniejszych oddziałów, grupy żandarmerii wojskowej i policji, harcerze, uczniowie grodzieńskich gimnazjów i szkół oraz garstka urzędników – łącznie od 2 do 2,5 tys. ludzi. W drugim dniu obrońców wsparły oddziały Rezerwowej Brygady Kawalerii „Wołkowysk”. Polskim wojskiem dowodził płk Siedlecki, a po nim gen. Wacław Przeździecki. Faktycznie na czele obrony miasta stali jednak wiceprezydent Roman Sawicki i szef Komendy Uzupełnień mjr Benedykt Serafin.

Przeciwko sobie Polacy mieli sowiecki XV Korpus Pancerny, VI Korpus Kawalerii i 21 Brygadę Czołgów Ciężkich. Aby powstrzymać sowieckie czołgi mieszkańcy miasta pospiesznie wykopali rowy i zbudowali zapory. Do obrony wykorzystano też linię Niemna, budynki na przedmieściach, różnego rodzaju wzniesienia, a nawet cmentarze.

Pewni swojej przewagi sowieci zaatakowali miasto czołgami 20 września przez most drogowy, bez rozpoznania. Drogo ich to kosztowało. Obrońcy odparli natarcie, rozproszyli sowieckie kolumny, a następnie rozpoczęli swoiste polowanie na sowieckie czołgi, niszcząc je butelkami z benzyną. Wkrótce jednak nadciągnęły kolejne czołgi, a także sowiecka piechota i artyleria, która rozpoczęła ostrzał miasta powodując duże straty wśród obrońców. Pod osłoną ognia dwa sowieckie bataliony przeprawiły sie przez Niemen w Poniemuniu i Drucku i prowadzone przez miejscowych zdrajców-komunistów, wyparły polskich obrońców z pozycji obronnych na cmentarzach.

W nocy obie strony dokonywały wypadów, a o świcie blisko 100 sowieckich czołgów i samochodów pancernych ruszyło do generalnego szturmu. Polskie wojsko powstrzymało jednak atak, a dwa polskie bataliony przedarły się na tyły wroga. Przed klęską uchroniło sowietów przybycie kolejnych sił pancernych. Pod ich naporem padła fabryka tytoniu, poczta, elektrownia i skład benzyny. Po południu sowieci weszli do centrum miasta, gdzie doszło do ciężkich walk.

Rosjanie wykorzystywali schwytanych Polaków jako żywe tarcze, przywiązując ich do nacierajacych czołgów. W ten sposób zginął 13-letni Tadek Jasiński. Rzucił w czołg butelkę z benzyną, która jednak nie wybuchła. Schwytany i skatowany, został przywiązany do pancerza. Odbity przez polskich obrońców, skonał na rękach matki. Do późnego wieczora broniło się kilka pojedynczych punktów oporu – Zamek, szkoła zawodowa i koszary. W nocy większość obrońców i dowództwo wyszli z miasta w kierunku Litwy.

Nad ranem 22 września do Grodna wkroczyły tysiące sowieckich żołnierzy i kolejne czołgi. Resztki obrońców stawiały bohaterski opór do samego końca – zostali rozjechani czołgami na wschodzie miasta. Sowieci wzięli do niewoli ok. tysiąca jeńców. Polskich oficerów rozstrzelano na miejscu, mordowano także harcerzy i ludność cywilną, głównie na Psiej Górce i „Krzyżówce”. Według danych sowieckich, po stronie polskiej w walkach o Grodno było ok. 644 zabitych i wzięto do niewoli ok. 1543 polskich jeńców, zaś Armia Czerwona straciła 53 zabitych, 161 rannych, 19 zniszczonych czołgów, 3 samochody pancerne i samochód z radiostacją. W rzeczywistości straty były zapewne znacznie większe – radzieckie dowództwo nie chciało się bowiem do nich przyznać.

W rozmowie z ocalałymi obrońcami Grodna gen. Władysław Sikorski powiedział dwa lata później: „Jesteście nowymi Orlętami. Postaram się, żeby wasze miasto otrzymało Virtuti Militari i tytuł Zawsze Wiernego”. Przeczytaj także artykuł o agresji sowieckiej na Polskę 17 września 1939 r.

1865 – w Żabokrzyczu na Podolu urodził się Władysław Jabłonowski – polski publicysta, krytyk literacki, polityk, założyciel Ligi Narodowej. Zmarł w 1956 r.

1909 – w Krupem urodził się Franciszek Przysiężniak, „Ojciec Jan” – porucznik artylerii Wojska Polskiego, oficer Narodowej Organizacji Wojskowej i Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, żołnierz podziemia niepodległościowego. Ukończył Wołyńską Szkołę Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim. Uczestnik kampanii wrześniowej.

Dowódca doskonale uzbrojonego oddziału partyzanckiego NOW-AK operującego w Lasach Janowskich, znanego także ze swoich kontrowersyjnych akcji przeciwko ludności ukraińskiej. 14 czerwca 1944 r. wraz z oddziałem wziął udział w największej bitwie partyzanckiej z Niemcami na ziemiach polskich na Porytowym Wzgórzu, zaś w maju 1945 r. stoczył jedną z największych bitew polskich przeciw sowietom rozbijając kolumnę oddziałów NKWD pod Kuryłówką i zabijając 57 enkawudzistów. Po wojnie dwukrotnie aresztowany. Zwolniony w 1954 r. Zmarł w 1975 r.

1915 – w czasie I wojny światowej X Armia niemiecka odbiła Nowogródek z rąk Rosjan. Po zajęciu miasta Niemcy zbudowali elektrownię, sieć wąskotorową i linie telefoniczne. W całym powiecie zezwolono na założenie 14 polskich szkół.

1939 – zmarł Mikołaj Bołtuć – polski generał, dowódca Grupy Operacyjnej „Wschód”. Urodzony w 1893 r. w Sankt Petersburgu.

1939 – pod Sopoćkiniami został zamordowany przez Sowietów Józef Olszyna-Wilczyński – polski generał, dowódca 10 Dywizji Piechoty, dowódca Okręgu Korpusu Nr III w Grodnie. Urodzony w 1890 r.

1939 – koniec Obrony Lwowa, generał Władysław Langner poddał miasto sowietom, chcąc ocalić ludność cywilną i zabudowę miasta.

1939 – w Brześciu odbyła się wspólna sowiecko-niemiecka defilada z okazji wspólnego zwycięstwa nad Polską.

1939 – w czasie walk w Puszczy Augustowskiej wycofujący się spod Grodna 101 Rezerwowy Pułk Ułanów zniszczył ok. 20 czołgów sowieckich.

1944 – PKWN zawarł z Litwą tzw. układ republikański.  Podobne układy podpisano z Ukrainą i Białorusią. Na ich mocy dokonano repatriacji do Polski osób narodowości polskiej i żydowskiej posiadających polskie obywatelstwo z obszarów wschodnich Polski międzywojennej, które po II wojnie światowej weszły w skład ZSRR. Ludność litewską, białoruską, a przede wszystkim ukraińską repatriowano z Polski do republik radzieckich.

1992 – przeniesienie relikwii św. Męczennika Młodzieńca Gabriela z Grodna do prawosławnej katedry św. Mikołaja w Białymstoku.

Kresy24.pl / Historyczne Kalendarium Kresowe – 22 września