Grupa polskich jeńców po powrocie z bolszewickiej niewoli, wiosną 1921 roku. Fot. Rosyjskie Państwowe Archiwum Kino-foto-dokumentów w Krasnogorsku
Kwestia wymiana jeńców i więźniów cywilnych pojawiła się w relacjach polsko-sowieckich w listopadzie 1920 roku. Uregulowanie tek kwestii było jednym z głównych punktów negocjacji traktatu pokojowego w Rydze.
Wymiana jeńców nie była unikatowym procesem dla odrodzonej Rzeczypospolitej i Rosji Sowieckiej. Strona sowiecka zabiegała o nią częściej niż Polska, ponieważ była w konflikcie ze wszystkimi swoimi sąsiadami. Jednak szczególne miejsce zajmowała w relacjach z Polską.
W listopadzie 1918 roku państwo polskie stanęło przed koniecznością prowadzenia walki politycznej i zbrojnej o swoje granice. Mogło to doprowadzić do konfliktu z bolszewicką Rosją.15 lipca 1919 roku w Ministerstwie Spraw Zagranicznych RP odbyło się spotkanie w celu omówienia sytuacji dotyczącej masowych aresztowań obywateli polskich w Rosji Sowieckiej i ewentualnej wymiany jeńców i więźniów. Nieoficjalne negocjacje w tej sprawie rozpoczęły się 22 lipca. Ze względu na stan wojny i brak stosunków dyplomatycznych, 9 listopada 1919 roku negocjacje zostały przeprowadzone jako akcja humanitarna między Polskim Czerwonym Krzyżem a Rosyjskim Czerwonym Krzyżem. Dyskusja dotyczyła transportu więźniów cywilnych w rejon ówczesnej linii demarkacyjnej. Repatriacja polskich jeńców wojennych opierała się na odpowiednim porozumieniu między RFSRR, Ukraińską SRR a Polską, podpisanym 24 lutego 1921 roku. Wymiana jeńców miała odbywać się na zasadzie „wszyscy za wszystkich”. Zabronione było zmuszanie do repatriacji. Strony uzgodniły wyeliminowanie problemu zakładników poprzez stosowanie terminu „więzień cywilny” do osób aresztowanych wszystkich kategorii.
Jeszcze przed podpisaniem traktatu pokojowego w Rydze rozpoczęto przygotowania do powołania mieszanej komisji polsko-sowiecko-ukraińskiej. Zgodnie z opracowanymi przepisami, przed wysłaniem do kraju polscy jeńcy wojenni byli poddawani zabiegom sanitarnym (kąpiele, strzyżenie). Otrzymywali bieliznę i mundury, racje żywnościowe na czas podróży oraz pełne wynagrodzenie w miejscu pracy przymusowej. Chorych jeńców wojennych wysyłano specjalnymi pociągami lub oddzielnymi ambulansami, w asyście personelu medycznego. W kwietniu 1921 r. ustalono skład delegacji sekcji warszawskiej i moskiewskiej komisji mieszanej.
Polska ustaliła, że repatriacji do kraju podlega 40 tys. jeńców wojennych, a także pół miliona zesłańców i uchodźców. Z kolei bolszewicy twierdzili, że chcą repatriować z Polski 80 tys. jeńców wojennych i 30 tys. internowanych. Według materiałów mieszanej komisji repatriacyjnej, do 1 czerwca 1921 r. do Polski powróciło 12 322 jeńców wojennych. Do lipca 1921 r. przez stację Niegoriełoje przeszło 14 711 polskich jeńców, przez Baranowicze – 9 677 (między marcem a lipcem 1921 r.), 2 645 osób przez Równe i 5 762 osoby przez stację Zdołbunowo na dzisiejszej Ukrainie. Do sierpnia 1921 roku pozostały do przewiezienia dwa pociągi z Moskwy, jeden z Piotrogrodu, oraz jeńcy z 5. Dywizji Syberyjskiej, w sumie około 10 tys. osób.
Kilkuset więźniów nadal przebywało w różnych miejscach w całej Rosji Sowieckiej (w szpitalach i więzieniach, w obozach pracy przymusowej) – rozrzuceni pojedynczo lub w grupach po kilka osób. Polscy jeńcy niekiedy sami docierali do Moskwy, po 10–20 osób tygodniowo. Informacje te zasadniczo pokrywały się z danymi zawartymi w raporcie Biura Polskiego Komitetu Centralnego RKP(b) z sierpnia 1921 roku. Określał on liczbę więźniów, których należało ewakuować z Syberii, gdzie przebywało 6-8 tys. jeńców wojennych z byłej armii Aleksandra Kołczaka. Ostatnie partie polskich jeńców wojennych z Moskwy i Petersburga wyjechały we wrześniu 1921 roku.
15 września 1921 roku z Moskwy wyekspediowano 1200 jeńców wojennych z obozu Władykino. Wśród repatriowanych było 208 oficerów z Dywizji Syberyjskiej, 16 oficerów i 37 żołnierzy z Frontu Zachodniego oraz 15 jeńców wojennych z oddziałów Denikina, Wrangla i Petlury. Łącznie we wrześniu repatriowano 2320 osób. Według polskich danych do kraju powróciło 2328 jeńców wojennych.
Na początku listopada polski wiceminister spraw zagranicznych Jan Dąbski zauważył, że według polskich danych w Rosji przebywało jeszcze około 2,5 tys. polskich jeńców wojennych. Między styczniem a lipcem 1922 roku strona polska otrzymała dodatkowo 2460 żołnierzy i 13 oficerów. Od początku wymiany repatriowano łącznie 34 839 polskich jeńców wojennych. Pierwsze pociągi z polskimi jeńcami wojennymi zaczęły odjeżdżać do Polski w marcu 1921 roku, a jesienią tego roku masowa repatriacja Polaków dobiegła końca. Później transfer jeńców wojennych do Polski odbywał się na zasadzie imiennej. Wymiana często oznaczała koniec kariery agentów wywiadu obu krajów, których sprawy rzadko kończyły się w sądzie, częściej w punktach wymiany granicznej.
TB
Dodaj komentarz
Uwaga! Nie będą publikowane komentarze zawierające treści obraźliwe, niecenzuralne, nawołujące do przemocy czy podżegające do nienawiści!