Dwór w Czombrowie na Wileńszczyźnie, pierwowzór mickiewiczowskiego Soplicowa, został spalony przez bojówki sowieckie maju 1943 roku. Właściciel wywieziony na Sybir w 1939 roku nigdy z niego nie wrócił. Akwarela M. Rydla
ziemianie.org.pl
Ziemiaństwo, jako osobna grupa społeczna pojawiło się w Polsce pod koniec XVIII wieku. Postanowienia Sejmu Wielkiego, a następnie konstytucji Księstwa Warszawskiego z 1807 roku i mającego jej odniesienia edyktu z 1807 roku w zaborze pruskim dopuszczały zakup ziemi przez mieszczan, a więc nie ograniczały tego prawa do stanu szlacheckiego.
Trzeba jednak zaznaczyć, że pojęcie ziemiaństwa istniało już znacznie wcześniej – od XVI wieku było nierozerwalnie związane z przodkami późniejszych ziemian, czyli rycerstwem i szlachtą.
Zanim gospodarowanie na ziemi, czyli rolnictwo stało się domeną właścicieli dworów, ich głównym zajęciem była wojaczka. A zatem: rycerz, szlachcic, ziemianin – to zbliżone do siebie pojęcia, określające członka uprzywilejowanej warstwy społecznej, związanej głownie z życiem na wsi.
Osiemnastowieczny, alkierzowy dwór w Ożarowie k. Wielunia. Akwarela M. Rydla
ziemianie.org.pl
Dzieci szlachciców – ziemian niejednokrotnie kształciły się w miastach i tam pozostawały wykonując „miejskie zawody” też osób uprzywilejowanych: dworzanina mającego zajęcie na dworach królewskich i magnackich, wyższego urzędnika miejskiego czy członka hierarchii kościelnej.
Od wieku XIX wieku do września 1939 roku pojęcie ziemianina w Polsce obejmowało nie tylko osoby legitymujące się pochodzeniem szlacheckim. Pojęciem tym oznaczano również innych właścicieli gospodarujących na roli. Stąd do ziemian zaliczano mieszczan posiadających ziemię, cudzoziemców i osoby bez pochodzenia szlacheckiego (zwłaszcza Żydów), którzy kupili ziemię i na niej gospodarowali lub byli posiadaczami znacznych połaci ziemskich (szczególnie na Kresach Rzeczypospolitej). Pod pojęciem ziemian rozumiano wówczas również dzierżawców i administratorów majątków.
Wielkanoc we dworze na obrazie Bronisławy Rychter-Janowskiej
ziemianie.org.pl
Musimy pamiętać, że dobrobyt Rzeczpospolitej przez wieki opierał się na rolnictwie. Dlatego właściciele ziemi byli głównymi dostarczycielami „bogactwa państwa” i na nich opierało się „życie” narodowe. Zwłaszcza po upadku państwa polskiego – w okresie zaborów, ziemiaństwo było ostoją patriotyzmu i walki o wolność Polski.
Patriotyzm ziemian przejawiał się w dwóch ideologiach:
- powstańczej, podkreślającej konieczność zbrojnej walki z zaborcami,
- pozytywistycznej, mówiącej o konieczności działań umacniających poziom gospodarczy i społeczny, i w ten sposób walkę o przetrwanie narodu polskiego.
Insurekcyjne ideologie polskie ziemiaństwo zrealizowało podczas powstań narodowych. Wszystkie te powstania były oparte głównie na działaniach ziemian i to właśnie oni zapłacili największą cenę za zbrojne przeciwstawianie się zaborcom.
Największe represje spotkały ziemiaństwo w zaborze rosyjskim. Tam carski odwet obejmował nie tylko przejęcia majątków, ale przede wszystkim masowe zsyłki na Syberię całych rodzin ziemiańskich.
Panoplium w dworze w Tułowicach
ziemianie.org.pl
Równocześnie Rosjanie zlikwidowali polską oświatę i wprowadzili zakaz posługiwania się językiem polskim w pismach urzędowych (np. akty notarialne). Jednak te powstania i represje zaborcze uświadomiły Polakom, a szczególnie naszemu ziemiaństwu, niezłomną tożsamość narodową.
Praca organiczna (pozytywizm) obejmowała działania ziemiaństwa w celu podnoszenia poziomu życia i kultury na wsi. W ramach tej działalności, światlejsza część polskiego ziemiaństwa zakładała szkoły i ochronki na wsi. Ziemianie organizowali też biblioteki i kółka rolnicze. Ideologia ta była zasadniczą metodą walki z rusyfikacją w zaborze rosyjskim i germanizacją w zaborze pruskim.
Kinga Adamczyk na podst.: Dziedzictwo. Ziemianie polscy, praca zbiorowa, red. T. Chrzanowski, Kraków 1995; J. Jedlicki, Geneza wtórnego szlachectwa w Królestwie Polskim. Wiek XIX, Warszawa 1967; W. Bonusiak, Szejk z Galicji. Ignacy Łukasiewicz 1822–1882, Rzeszów 2007; T. Skałkowski, Towarzystwa kredytowe ziemskie na ziemiach polskich. Szkic historyczny. W pięćdziesięcio-letnią rocznicę rozpoczęcia czynności Galicyjskiego Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, Lwów 1892; W. Mich, Związek Ziemian w Warszawie (1916–1926). Organizacja i wpływy, Warszawa 2007; W. Ratajczak, Dwór polski – tragiczny bohater prozy postyczniowej, [w:] „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, Biblioteka Kórnicka PAN, zeszyt 31, Kórnik 2014; T. Kiersnowska, R. Kiersnowski, Dwór polski przekaźnikiem tradycji ojczystej, [w:] „Niepodległość i Pamięć”, nr 18, 2002
1 komentarz
dla ścisłości
10 listopada 2023 o 07:42Podstawowa sprawa, to zrozumienie związku miedzy przywilejem posiadaniem ziemi, a obowiązkiem służby wojskowej. Znane są przypadki, gdy za niestawienie się do obrony granic pozbawiano rodziny szlacheckie majątków ziemskich.
Szlachcic po to utrzymywał prawo do własności ziemi, aby „orężem i majątkiem bronić Rzeczypospolitej”. Szlachta nie otrzymywała żołdu ani na utrzymanie swojego pocztu, ani na uzbrojenie. Po to mieli majątki, aby kupić konie, broń i szkolić się. Żołd wprowadzono tylko za służbę poza granicami kraju.
Początki tego zwyczaju sięgają czasów Bolesława Chrobrego – gdy utrzymanie licznej drużyny książęcej było coraz bardziej kosztowne, więc wojownicy byli utrzymywani przez konkretne wioski, nad którymi mieli sprawować opiekę.
Mieszczanie jeszcze w XVII w. byli zwolnieni z podatków i obowiązków wojskowych. Stąd w Rzeczypospolitej był chroniczny brak ciężkiej, dobrze wyszkolonej i uzbrojonej piechoty miejskiej – w przeciwieństwie do Niemiec.
Chłopi, jako dzierżawcy ziemi szlacheckiej, byli całkowicie zwolnieni z obowiązku służby wojskowej aż do piechoty łanowej, która odegrała znikomą rolę, bo była nieliczna.
Podział ról był wyraźny: szlachcic ryzykował życie i zdrowie, chłop pracował na roli, mieszczan się bogacił.
Warto pamiętać, że w XVII w. (potop szwedzki, wojny z Rosją, powstanie na Ukrainie) na 10 synów szlacheckich, aż 8 zginęło na wojnach.