Groby powstańców listopadowych na Litwie i Ukrainie

Powstanie listopadowe – czy ktoś jeszcze o nim pamięta? Wybuchło 190 lat temu, 29 listopada 1830 roku. Bardziej jest kojarzone z 1831 rokiem, bo właśnie wtedy rozegrana została większość bitew tej wojny. Walki powstańcze objęły swoim zasięgiem nie tylko Królestwo Polskie (powstałe w 1815 roku), ale i część ziem zabranych – Litwę, Żmudź i Wołyń. Stąd też właśnie na tych terenach do czasów obecnych zachowało się jeszcze trochę upamiętnień i mogił z tego czasu – pisze Teresa Zachara.

Najświeższym upamiętnieniem powstania listopadowego na Kresach jest odsłonięty 17 VI 2001 r., czyli prawie 20 lat temu, pomnik usytuowany w podwileńskich Ponarach. Poświęcony jest Polakom i Litwinom walczącym wspólnie przeciwko armii rosyjskiej; odsłaniali go razem ówcześni ministrowie obrony Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Litewskiej – Bronisław Komorowski i Linas Linkievičius. Monument zbudowano w kształcie leżącego masywnego krzyża, inskrypcje na nim wyryto w językach polskim i litewskim. Na ramionach krzyża umieszczono napis „Za naszą i waszą wolność”, u podstawy krzyża – daty „1830-1831”, a na cokole ramion krzyża tekst: „Miejsce bitwy dnia 19 czerwca 1831 r. litewskich i polskich powstańców pod dowództwem gen. Antoniego Giełguda z wojskiem rosyjskim. Tutaj zginęło 600 powstańców. Chwała poległym”.

W samym Wilnie zachowało się co najmniej kilka grobów powstańców listopadowych. Na Starej Rossie, tuż obok kaplicy cmentarnej wznosi się prosty cokół zwieńczony popiersiem, z lakonicznym napisem „Lelewel 1786 – 1861 – 1929”. Pogrzebano tu Joachima Lelewela, członka Rady Administracyjnej w powstaniu listopadowym oraz Rządu Narodowego Królestwa Polskiego. Zmarł on w 1861 roku w Paryżu, jego szczątki sprowadzono do Wilna w 1929 roku, wtedy też ufundowano pomnik, który zaprojektował i wykonał Bolesław Bałzukiewicz. Na tym samym cmentarzu spoczywają też inni uczestnicy powstania 1830/31 r.: lekarz Anicet Reniger, pisarz Ludwik Sztyrmer, Justyn Hrebnicki, Stanisław Szumski, Karol Chełmiński, lekarz Ludwik Lachowicz. Ich groby są w stosunkowo dobrym stanie, zważywszy na upływ czasu.

Na terenie kościoła w Starych Święcianach, położonych 85 km na północny wschód od Wilna, zachował się wspólny grób trzech kapłanów. Jednym z nich jest ks. Onufry Łabuć, który otrzymał święcenia kapłańskie w 1826 r. Od 1829 r. pełnił funkcję kapelana przy kościele filialnym w miejscowości Cejkinie w parafii Daugieliszki. Stąd wyruszył, aby stanąć na czele powstańców, którzy atakowali Święciany. Inskrypcja upamiętniająca ks. Łabucia znajduje się na tylnej, najmniej widocznej ścianie pomnika. Brzmi ona: „Pod tym samym kamieniem spoczywa ś.p. ksiądz Onufry Łabuć zabity 31 marca 1831 r. w wieku lat 29”. W 169 lat po jego śmierci – w 2000 r., poniżej tego napisu, u podstawy pomnika, przytwierdzono tablicę w jęz. litewskim z napisem: „A+A 1831 metu sukilelis kunigas ANUPRAS LABUTIS 1802 – žuves 1831 03 31”.

Natomiast w kierunku zupełnie przeciwnym, na południowy zachód od stolicy Litwy, w pobliżu granicy z Polską leży niewielka wieś Kopciowo. To właśnie tutaj została pochowana hrabianka Emilia Plater, która wzięła udział w powstaniu wraz ze sformowanym przez siebie oddziałem partyzanckim. Znajdują się tu dwa pomniki upamiętniające waleczną szlachciankę. Pierwszy z nich, usytuowany na głównym placu miejscowości, to współczesny pomnik litewski, odsłonięty 12 września 1999 r., autorstwa A. Ambrulevičiusa. Inicjatorem jego powstania był Alfonsas Vitkauskas. Pomnik przedstawia młodą kobietę z szablą w dłoni w stroju pułkownika. W betonowy cokół wmurowano marmurową tablicę z cytatem w języku litewskim z wiersza Adama Mickiewicza „Śmierć pułkownika”. Drugi pomnik, stojący przy skrzyżowaniu dróg, to niewysoki granitowy postument zwieńczony żeliwnym krzyżem, ustawiony tu w 1912 r. na miejscu starszego krzyża.

Przez niektórych uznawany jest on za pomnik w miejscu zranienia Emilii, choć historycy podają, że hrabianka zmarła nie z ran, ale z wycieńczenia. Prawdopodobnie pomniczek ten jest pierwotnym nagrobkiem hrabianki, ufundowanym przez ks. Helmana, o czym świadczą umieszczone na nim inskrypcje: „Emilija Hrabianka Plater tu spoczywa” oraz „Zeszła w Bogu d 23 Grud. 1831 Roku”. W latach 50. XX wieku pomnik był kilkakrotnie rozbijany, nocami był naprawiany przez mieszkańców.

Grób hrabianki znajduje się na miejscowym cmentarzu. Emilia Plater została tu pochowana potajemnie, początkowo pod fałszywym nazwiskiem Zielińska. Dopiero w kilkanaście lat po jej śmierci miejscowy proboszcz postawił na grobie pomnik z jej prawdziwym nazwiskiem. Obecny nagrobek pochodzi z 1912 r. Z pierwotnego pomnika zachował się jedynie granitowy głaz z napisem: „Mów wieczny pokoy”, wmurowany w cementową podstawę pomnika. Grób ten był remontowany w 2004 r. z funduszy Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.

Więcej grobów powstańczych znaleźć można na Ukrainie. Napotykamy je m.in. w Brzeżanach, Gwoźdźcu (tu spoczywa poeta i dramaturg Dominik Magnuszewski), Kołomyi, Komarnie, Rawie Ruskiej, Sokalu, Stanisławowie (na zniszczonym cmentarzu, zamienionym obecnie na park, zachował się grób Maurycego Gosławskiego), Toporowie i Żółkwi. Najpiękniejszy z nich jest chyba grób Romualda Younga w Komarnie – obelisk z bogatą płaskorzeźbioną dekoracją, na którą składają się szable, lance, czapki, ordery i gałązka dębowa. Na panoplium znajduje się płaskorzeźba orła. Obelisk był zwieńczony niskim krzyżykiem na profilowanej podstawce. Obecnie tylko część inskrypcji jest czytelna, ale nazwisko zmarłego jest zachowane: „… Romualda Younga / porucznik 5 pułku ułanów / Wojska Polskiego 1831 / urodzony 1805 (?) – 1886 …”.

Natomiast na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie zachowała się duża grupa mogił, tzw. kwatera żelaznej kompanii. Nie jest to bynajmniej nazwa jednostki wojskowej, oznacza ona po prostu fakt, że na ponad czterdziestu grobach uczestników powstania stoją takie same żelazne krzyże.

Pośród nich usytuowano kilka okazałych nagrobków powstańców – m.in. Jana Pfeifera, Józefa Czarneckiego, Rafała Mierzyńskiego. W centrum kwatery stoi wzniesiony w 1886 r. przez Henryka Periera tzw. „Sarkofag Żelaznej Kompanii”, na którym umieszczono sztandar, wieniec laurowy, leżące pośrodku ułańskie czako oraz orła zrywającego się do lotu. W latach 2017-2018 z funduszy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego przeprowadzono prace renowacyjne i konserwatorskie, podczas których dokonano konserwacji centralnego sarkofagu i nagrobków o indywidualnej formie oraz zachowanych w całości żelaznych krzyży. Natomiast krzyże połamane wymieniono na ich repliki, wszystkie krzyże osadzono w nowych podstawach betonowych. Poza kwaterą powstańczą na cmentarzu spoczywa ponad 140 powstańców listopadowych. Ich groby są rozproszone po całej nekropolii. Wielu z nich zmarło przed utworzeniem kwatery, wielu pochowano w grobowcach rodzinnych. Do najbardziej znanych należą: Seweryn Goszczyński, Konstanty Julian Ordon, gen. Józef Śmiechowski, gen. Benedykt Denis Kołyszko.

Niewiele pozostało na Kresach grobów z powstania listopadowego. Uległy zniszczeniu podczas dwóch wojen światowych i w okresie komunizmu. Ale te, które przetrwały przez 190 lat niech skłonią nas do zadumy. Niech w naszych sercach rezonują słowa z pomnika nagrobnego Emilii Plater w Kopciowie: „Mów wieczny pokoy”…

Teresa Zachara

Autorka jest absolwentką Instytutu Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego. Od ponad 20 lat jest odpowiedzialna m.in. z bazę miejsc pamięci narodowej Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, a później Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego; koordynująca sprawy remontów polskich cmentarzy wojennych znajdujących się za wschodnią granicą Polski, prowadząca szkolenia z zakresu pracy Wydziału Miejsc Pamięci Narodowej za Granicą. Główny specjalista w Wydziale Miejsc Pamięci Narodowej za Granicą w Departamencie Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych w MKDiN

Podziel się tym z innymi. Udostępnij na: