Dwór kresowy, dwór polski… (I)

Wysokie Litewskie – pałac Sapiehów
Katarzyna i Jerzy Samusikowie, Dwory i pałace na Kresach Wschodnich. Między Niemnem a Bugiem, Białystok 2012

Dwór zajmuje w polskiej kulturze i historii poczesne miejsce. Należy on bez wątpienia do panteonu wartości narodowych, biorąc pod uwagę choćby treści napisów lokowanych na frontonach, z których wybrzmiewają idee patriotyczne, a jednocześnie podstawowe wartości moralne i kulturalne społeczeństwa zwłaszcza od XVIII wieku. To dwór był „podstawową jednostką” obok kościoła, która w latach rozbiorów podtrzymywała polską mowę, kultury i narodowych tradycji.

Jednak, czym był dwór? Pojęcie to początkowo obejmowało nie tylko budynek mieszkalny właściciela, ale również zabudowania gospodarczego, a często również budynki mieszkalne i gospodarcze ludności pracującej dla dworu.

Jednak najogólniej, dwór definiowany był, jako rezydencja ziemianina. Jednak w codzienności pod tą nazwą mógł się ukrywać zarówno obszerny posiadający ponad dziesięć pokoi i kilka sypialni bardzo duży budynek mieszkalny, jak i mały budynek o trzech izbach, który był tylko odrobinę większy i różniący się kształtem od chłopskiej chałupy.

Od XVII wieku zaczęto wyodrębniać dwór z całego kompleksu budynków i z biegiem czasu pod tym pojęciem zaczęto pojmować samodzielny oddzielny budynek mieszkalny. W tym okresie wykształcił się dwór, jako mieszkalny budynek parterowy, posiadający plan osiowy i symetryczny, a jego osie zaakcentowane były zwykle poprzez ganki lub ryzality. Stosowano zwykle dwutraktowy układ pomieszczeń budynku. W wielu dworach, w celu podniesienia funkcje reprezentacyjne na osi fasad budowane były ozdobne wieżyczki. Od drugiej połowy XVIII wieku w budynkach dworu wejściowy ganek zaczęto zastępować parą kolumn z portykiem z tympanonem. Ta ozdoba architektoniczna stała się odtąd stałym wyróżnikiem dworu od innych budynków wiejskich.

Linowo – dwór Trębickich – z popiersiem Lenina…
Katarzyna i Jerzy Samusikowie, Dwory i pałace na Kresach Wschodnich. Między Niemnem a Bugiem, Białystok 2012

Wewnątrz dworu znajdowało się zwykle: pokój właścicieli, sypialnie, których liczba zależała od wielkości dworu i ilości członków rodziny, sień, izba stołowa zwana zwyczajowo jadalnią, pokoje gościnne, oraz spiżarnia. W większych dworach właściciele mieli często także prywatna kaplicę ze świętymi obrazami.

Początkowo budynki dworu budowano na podmurówkach ceglanych lub kamiennych. Budowane były z głównie z bardzo cenionego drewna modrzewiowego, które powszechnie uznawano za typowo polski budulec, odporny na gnicie i dobrze sprawdzający się w naszym klimacie, lub z drewna sosnowego i kryte były gontem. Należy przy tym zaznaczyć, że na pewno głównym czynnikiem wyboru takiego materiały była częściowo tradycja, ale głownie czynniki ekonomiczne: drzewo niewielkim kosztem można było pozyskać z należących do majątku dworskich lasów, a prosta konstrukcja budynku powodowała ze mogli ją wykonać miejscowi cieśle.

Bogudzięki – dwór Buttowt-Andrzeykowiczów
Katarzyna i Jerzy Samusikowie, Dwory i pałace na Kresach Wschodnich. Między Niemnem a Bugiem, Białystok 2012

Do budynku dworu wchodziło się zazwyczaj z ganków krytych daszkiem opartym na słupach, a prostokątna bryła budynku miała zwykle dobudowane alkierze. Od baroku zaczęto w budowanych dworach stosować łamany dach nazywany zwyczajowo „polskim”. Równocześnie zaczęto alkierze zastępować ryzalitami.

Dwory polskie, właściciele z biegiem lat w zależności od potrzeb przebudowywali i rozbudowywano swoje posiadłości. Często dwory „opatrywano” skrzydłami i oficynami, przez co wraz z upływem czasu zatracał on swój pierwotny, symetryczny układ. Kolejne przebudowy miały na celu zapewnienie domownikom w miarę komfortowe warunki życia.

Katarzyna i Jerzy Samusikowie, Dwory i pałace na Kresach Wschodnich. Między Niemnem a Bugiem, Białystok 2012

W ten sposób przekształcany dwór o ile nie padł ofiarą pożaru mógł służyć kolejnym pokoleniom. Niestety z powodu pożarów większość dawnych, drewnianych siedzib ziemiańskich nie dotrwała do czasów współczesnych i dlatego zwykle nie zdajemy sobie sprawy, że jeszcze w XIX wieku dwór ziemiański był zazwyczaj stawiany z drewna i kryty gontem.

Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że gontem kryto także dwory murowane, z cegły lub kamienia. Dwory takie często wyposażano w podwójne ściany wewnętrzne, przedzielone pustą przestrzenią z izolującą warstwą powietrza, dzięki czemu latem zapewniały wnętrzom przyjemny chłód, zimą zaś kumulowały ciepło.

Od końca XVIII wieku, początkowo w zachodniej części Rzeczypospolitej zaczęto budować dwory murowane. Były one stawiane prawie wyłącznie z cegły, która była tynkowana i bielona. Dachy takich dworów były pokrywane czerwoną dachówką. Od połowy XIX wieku już na całym obszarze dawnej Rzeczypospolitej budowano przeważnie dwory murowane. W tym okresie upowszechniły się także podwójne okna, które jeszcze w XVIII wieku uchodziły ze godne potępienia marnotrawstwo z uwagi na wysoką cenę szyb.

Należy zaznaczyć, że starano się zwykle tak budować budynek, by południowa fasada dworu zawsze zorientowana była na godzinę 11:00. Takie usytuowanie budynku powodowało, że słońce oświetlało wszystkie ściany domu, w okresie od kwietnia do września. Jeśli było możliwe, to sytuowano je na wzniesieniach w otoczeniu starych drzew.

Kinga Adamczyk R. Łuczyński, Zamki, dwory i pałace w Sudetach, Legnica 2008; D. Kałwa, Polska doby rozbiorów i międzywojenna, [w:] Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, red. A. Chwalba, Warszawa 2005; Dwór Polski. Zjawisko historyczne i kulturowe. Materiały V Seminarium Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 2000; M. Leśniakowska, Dwór – w stronę utopii retrospektywnej, [w:] „Znak”, R. XXXIX, 1987 nr 390–391; K. Nakwaska, Dwór wiejski. Dzieło poświęcone gospodyniom polskim, przydatne i osobom w mieście mieszkającym. Przerobione z francuzkiego pani Aglaë Adanson z wielu dodatkami i zupełnem zastosowaniem do naszych obyczajów i potrzeb, przez Karolinę z Potockich Nakwaską, w 3 Tomach, Poznań 1843; T. Kiersnowska, R. Kiersnowski, Dwór polski przekaźnikiem tradycji ojczystej, [w:] „Niepodległość i Pamięć”, nr 18, 2002

Podziel się tym z innymi. Udostępnij na:

Powiązane wiadomości:

Kresowe ziemiaństwo ostoją patriotyzmu i walki o wolność Polski (II) Kresowe ziemiaństwo ostoją patriotyzmu i walki o wolność Polski (I) Dwór kresowy, dwór polski… (IV) Dwór kresowy, dwór polski… (III) Dwór kresowy, dwór polski… (II)