Barbarzyństwo w Lidzie. Wandale zniszczyli ok. 60 nagrobków na starym katolickim cmentarzu

 Nieznani sprawcy zniszczyli około 60 nagrobków na starym katolickim cmentarzu w Lidzie.  Tamtejsza milicja szuka wandali.

O dewastacji nagrobków na ponad 220 – letnim cmentarzu katolickim poinformował niezależną agencję BelaPAN lidzki krajoiznawca Leonid Ławresz. Według jegowstępnych szacunków, zniszczonych zostało około 60 zabytkowych nagrobków. Mężczyzna uważa, że sprawcy nie dokonali wszystkich zniszczeń za jedny podejściem. Jak powiedział agencji, wandale przychodzili na cmentarz co najmniej dwa razy,  w nocy z 14 na 14 sierpnia i z 15 na 16 sierpnia.

„Niektóre zabytki są po prostu przewrócone, inne są rozbite, są takie, których przywrócić do poprzedniego stanu już się nie uda”, mówi Ławresz.

Milicja potwierdziła dziennikarzo BelaPAN fakt wandalizmu na cmentarzu w Lidzie. Funkcjonariusze zapewniają, że prowadzą dochodzenie w sprawie.

Jak poinformował BelaPAN oficjalny przedstawiciel służby prasowej MSW Komitetu Wykonawczego Obwodu Grodzieńskiego Jarosław Wasilewski, wszczęto postępowanie karne z artykułu 339 Kodeksu karnego Białorusi „chuligaństwo”. Sankcje z tego artykułu przewidują do trzech lat więzienia.

Stary cmentarz w Lidzie, podobnie jak słynna wileńska Rosa czy lwowski cmentarz Łyczakowski, pochodzi z końca XVIII wieku, dokładnie z 1797 roku. Usytuowany jest przy ul. Engelsa. Na cmentarzu znajduje się modernistyczna kaplica św. Barbary z lat 30. XX wieku.

Co o cmentarzu pisze portal „Ziemia Lidzka”, polskie pismo historyczno – krajoznawcze na Białorusi

„Cmentarz katolicki w Lidzie założono pomiędzy ulicami Graży­ny, Wyzwolenia i Górzystej, na gruntach których pod koniec XVII w. znajdował się sosnowy bór, osłaniający folwark Kuźmiszki, na­leżący do panów Wismontów. Sam bór należał do gruntów zamko­wych, obejmujących tereny położone za Lidziejką. W jego pobliżu znajdowały się stawy młyńskie, a nad nimi stała drewniana unicka cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego, wybudowana z drzewa po rozebranym w 1765 r. kościele parafialnym (na jego miejscu stanął obecny, murowany kościół famy). Przy cerkwi funkcjonował nie ­wielki szpital dla ubogich.

Od 1840 r. cmentarz przy ul. Grażyny nie posiadał dokładnie wytyczonych granic. Dopiero Klara Jakowicka, mieszkanka Lidy ufundowała pewną sumę pieniędzy na okopanie go rowem i ogro­dzenie ziemnym wałem. Było to jednak słabe zabezpieczenie, głów­nie przed zwierzętami, które niejednokrotnie dostawały się z okolicznych pól na teren cmentarza. W 1886 r. Laskowiczowa wy­budowała bramę na cmentarz, która składała się z czterech muro­wanych słupów i drewnianych wrót.

Obecne ogrodzenie cmentarne, murowane z kamienia, rozpo­częto dopiero w 1900 r. i zakończono po trzech latach, w 1903 r. Do dzisiaj, za wymurowaną na terenie cmentarza stacją wysokiego napięcia, na murze cmentarnym można przeczytać tablicę pamiąt­kową, na której zachował się następujący napis:

„Ogrodzono w 1903 r. kosztem parafian, staraniem księdza dziekana Józefa Sienkiewicza, M. Pacewicza, J. Podhajnego, kam(ieniem) Stefana Mokrzeckiego, za których Zdrowaś Marya. ”

Stefan Mokrzecki był właścicielem Wińkowców, kapitanem wojsk carskich, w Wojsku Polskim generałem, a w latach 1920-1922 Naczelnikiem Litwy Środkowej.

Starą metrykę posiada również kaplica cmentarna, widoczna jeszcze od strony ulicy. W1800 r . ks. Wincenty Narbutt, proboszcz i dziekan lidzki wybudował tu obszerną, drewnianą kaplicę pw. św. Barbary, panny i męczenniczki, patronki dobrej śmierci. Jej obraz znajdował się wtedy w głównym ołtarzu kaplicy.

Przez pewien czas kaplica cmentarna pełniła funkcję kościoła. Po kasacie karmelitów, po powstaniu listopadowym i pożarze kościoła pijarów, przeniesiono tutaj z miasta nabożeństwa dla parafian. W1848 r. przechodziła ona gruntowny remont, ale zdarzały się również i przykre przypadki. W 1,905 r. ktoś usiłował podpalić dawną drewnia­ną kaplicę.

Przy kaplicy znajd owała się skromna dzwon­nica. Na dwóch słupach zawieszono dwa dzwony -jeden ważył 16 kg , a drugi, mniejszy 2 kg . Dopiero w 1885 r., dzięki funduszom Stefana Budkiewicza, byłego marszałka szlachty powiatu lidzkiego, wy­budowano tutaj porządną, oszalowaną i pokrytą gontami dzwonnicę.

Znana dzisiaj murowana kaplica cmentarna jest stosunkowo młoda. Wybudowano ją w 1930 r., dzięki staraniom ks. Hipolita Bojaruńca, proboszcza i dziekana lidzkiego.

W XIX w., na cmentarzu znajdował się również szpital dla ubo­gich, który dzisiaj nazwalibyśmy przytułkiem. Kiedy powstał, tego nie wiadomo. Pierwsza konkretna informacja na jego temat pochodzi z 1845 r., kiedy to ks. Józefat Wojszwiłło, lidzki pijar, wybu­dował tutaj dzięki ofiarności wiernych, nowy drewniany szpital, w którym w 1856 r. przebywało 12 ubogich. W 1886 r. ta sama La­skowiczowa, która ufundowała wybudowanie bramy cmentarnej, stała się fundatorką nowego szpitala, który przemieszczono zaraz za ogrodzenie cmentarne. Funkcjonował on w tym miejscu aż do 1939 r.

Do 1865 r. cmentarz przy ul Grażyny pełnił funkcję w ogóle cmentarza miejskiego. Chowano bowiem na nim również zmar­łych wyznania prawosławnego i ewangelickiego. Cmentarz prawosławny w Lidzie powstał bowiem dopiero w 1865 r. i został zorganizowany przy ówczesnej ul. Wileńskiej, na północnych obrze­żach miasta. Tam też wybudowano cerkiew prawosławną, istnieją­cą do dzisiaj w Lidzie, jako cerkiew parafialna.

Niewiele zachowało się do dzisiaj grobów tychże prawosław­nych i ewangelików, ale jeszcze w okresie międ zywojennym na cmentarzu przy ul. Grażyny znajdował się grób wła­ściciela dóbr w Dokudowie, ewangelika, Xawerego Estko, chorążego powiatu lidzkiego, który żył w la­tach 1787-1855. Jego pomnik nagrobny był autor­stwem wileńskiego rzeźbiarza Wierzbowskiego. Znajdowała się na nim wyrzeźbiona księga, a na niej napis: „Bracia! tu pogrzebiony wasz bliźni, co się starał o łzę dla swego grobu. ” Niedaleko tego po­mnika znajdował się grób luteranina ppłk Frydery­ka Neumana (1813-1869), który posiadał epitafium: „Panie! Rzekłeś mu: pójdź do mnie! Ty mi rzeczesz: Nie płacz! Opłakująca żona ten pomnik położyła. ” Do dzisiaj natomiast zachował się za kaplicą potężny kamień nagrobny z rosyjskojęzycznym na­pisem. Pochowany pod nim jest inny ewangelik, baron Ernest Mesem, zmarły w 1846 r. Potężny kamień, znajdujący się na jego mogile, ufundowali koledzy zmarłego, oficerowie z Garlickiego pułku jegrów.

Również i prawosławni mieszkańcy Lidy posiadali własne po­mniki na Starym Cmentarzu. Zaopatrzone one były w rosyjskie epitafia. Najbardziej okazałe pomniki znajdowały się na grobach Piotra Masiny (1850), Jakuba Masiny (1860) i Marii Protesowej (1861).

Oczywiście największą liczbę pomników stanowiły grobowce katolickich mieszkańców Lidy. Wśród nich pochowano tutaj wielu zasłużonych obywateli miasta i powiatu, albowiem zamożniejsza szlachta z okolic Lidy również chowana była na lidzkim cmentarzu.

Przy kaplicy znajdowała się chociażby granitowa płyta Józefa Grabowieckiego, lekarza lidzkiego, zmarłego w 1849 r. Był on wi­leńskim masonem, członkiem loży patriotycznej Gorliwy Litwin, stąd też w epitafium nagrobnym, autorstwa lidzkiego pijara ks. Wojszwiłły, znalazła się informacja o zmarłym „Miłośnik prawd dro­gich ” . Jak widać przynależność do loży masońskiej nie zaważyła na fakcie, że dr Grabowieckiego pochowano w poświęconej ziemi.

Przy kaplicy znajduje się również kwatera księży lidzkich, obe­cnie już mocno uszczuplona, albowiem w latach siedemdziesią­tych, gdy rozpoczęła się planowa dewastacja cmentarza, szczątki kapłanów lidzkich wraz z ich pomnikami przeniesiono na parafial­ny cmentarz, na Słobódce. W ten sposób na Starym Cmentarzu, na swoich historycznych miejscach nie znajdziemy już nagrobków księży: Józefa Sienkiewicza, proboszcza i dziekana lidzkiego, zmarłego w 1905 r., mansjonarza Alberta Steckiego (1904 r), również mansjonarza Antoniego Pacynko (1918 r.) oraz wikariusza Jana Kondrata (1924 r.). Na Słobódkę przeniesiono również szczątki ks. Jana Bujara i Witalisa Krajewskiego.

Jak już wspomniano, na cmentarzu przy ul. Grażyny chowa­no także właścicieli majątków z terenu całego powiatu lidzkiego. Płyty marmurowe znajdowały się na grobach właścicieli Meluzyna i Werenowa. Do dzisiaj zachował się grób Józefa Zarzeckiego syna Wojciecha, herbu Warnia, będącego generałem-lejtnantem korpu­su inżynierów. Józef Zarzecki urodził się 19 XI11800 r. w Skomo-rosżkach, a zmarł w Petersburgu 29 11869 r. i został pochowany właśnie w Lidzie. Jego żona, z pochodzenia Niemka, posiada na­grobek w języku niemieckim: „Anna Zarzecka g(eboren) v(on) Gra-ev enitz. 1 iuli 1807+1 november 1891” . Wraz z nimi pochowane są ich dzieci: Mikołaj Józef Warnia Zarzecki (11 X11843-12 11883), jego żona Maria i córka Anna (zm. 1900 r.).

Osobne kwatery posiadali właściciele dóbr należących do pa­rafii lidzkiej. Kaczanów i Kosowszczyzna: Stanisław Adamowicz, prezydent sądu lidzkiego (1780-1838), Feliks Adamowicz, prezydent grodzki powiatu lidzkiego (1783-1876), Gaspar Adamowicz, sędzia powiatowy (1794-1856), Emilia z Adamowiczów Butkiewi-czowa, marszałkowa powiatowa (1813-1879), Stefan Butkiewicz, którego pochowano pod dzwonnicą. Kuresiowszczyzna: Jan Tu-kałło, kapitan byłych wojsk polskich (1783-1867). Natomiast inni Tukałłowie pochowani zostali w swoim majątku, w Białym Błocie koło Grodna.

Swoje groby posiadali także właściciele majątku w Perepeczycach Wielkich, rodzina Ryłłów: Xawery Ryłło, radca dworu, oby­watel powiatu lidzkiego (zm. 22.11.1836 r.), jego syn Konstanty, kornet pułku huzarów króla Niderlandzkiego (zm. 3.VIII.1847 r. w wieku 22 lat), córka Albertyna z Ryłłów Sadowska (zm. 17.V.1867 r.), jej mąż Rafał Sadowski, Radca Stanu i Kawaler (zm. 8.VIII.1869 r. w wieku 58 lat). Obok pochowano jego pierwszą żonę, właści­cielkę majątku Bojarszczyzna (do 1939 r. właścicielami tego mająt­ku byli Tumielewiczowie), Maximilię z Dowgiałłów Sadowska i jej dwoje dzieci, Ludwika i Jana. Maxymilia Sadowska była żoną lidz­kiego lekarza powiatowego. Zmarła 13.XI.1845 r. w wieku 27 lat. (…)

W kwaterze rodziny Sadowskich nagrobków nie posiadały groby Jana Sadowskiego (zm. 1905 r.), jego żony z Kwiatowskich Sadowskiej i ich syna Jana-Rafała.

Oprócz tego, na lidzkim cmentarzu pochowano właścicieli ma­jątków w: Czechowcach, Kazimierza Bańkowskiego, byłego sę­dziego pow. lidzkiego (1876 r.), Skawroniszkach, Piotra Żabo i jego córki Pameli Narbuttowej, Trzeciakowcach, Jana Kolesińskiego, oby­watela powiatu lidzkiego (27 V11874 r.) i jego żony Antoniny (13 II11863 r.)

Swoją kwaterę posiadała również rodzina Krahelskich, zamie­szkała w samej Lidzie. W grobowcu tym pochowani byli: Józef Krahelski, kaznaczej lidzki, Róża z Turowiczów Krahelska, skarbna pow. lidzkiego, zmarła 19 V 1837 r., Narcyz Krahelski (14 X 1829 -11 XI11890).

Na każdym kroku spotykamy na Starym Cmentarzu groby mie­szkańców miasta Lidy, niejednokrotnie zasłużonych obywateli. Oczywiście, do 1939 r. można było podziwiać zdecydowanie więk­szą liczbę nagrobków, niejednokrotnie prawdziwych dzieł sztuki. Dzisiaj, wśród ruin pomników pozostaje nam tylko ubolewać nad stanem tych, które przetrwały do naszych czasów. Na lidzkiej ne­kropolii spoczęły szczątki takich mieszkańców Lidy, jak: Rajmund Guze, lekarz powiatowy (1896), Emilia z Szostaków Laudańska, żona sprawnika pow. lidzkiego (1893), Marcin Hołownia (1888), Jan Stasiewicz, burmistrz Lidy (1901), Anna z Małaszkiewiczów Jackiewiczowa, żona burmistrza (1840), Joanna z Lipińskich Zedlerowa, aptekarzowa (1871), ród Jana Andruszkiewicza, również burmistrza lidzkiego, kolejny burmistrz, Leon Stabiński. Całe po­k olenia lidzian.

Zajmijmy się nieco przez chwilę rzeźbami nagrobnymi na lidzkim cmentarzu. Najstarsze nagrobki murowane pojawiły się na tej nekropolii jeszcze w I połowie XIX w. i były one przywożone z pra­cowni kamieniarskich w Wilnie. Dopiero około 1880 r. powstała w Lidzie własna pracownia, a jej właścicielem był Bolesław Chrul. Istniała ona jeszcze przed wojną i mieściła się przy ul. Suwalskiej. Po śmierci mistrza Bolesława, pracownię tę prowadziła jego żona Aniela z Malewskich Chrulowa. Niektóre kamienie pochodziły z pro­wincjonalnej pracowni kamieniarskiej w Podubni, którą prowadził Wołk-Karaczewski.

Jeden z najciekawszych kamieni na lidzkim cmentarzu znajdo­wał się przed wojną na grobie Stanisława Hagemeiera, zmarłego w 1930 r. Jeden z zamożniejszych lidzian, zmarł w Warszawie, posia­dał nagrobek pochodzący również z pracowni warszawskiej. Przedstawiał on wizerunek zmarłego w płaskorzeźbie: „Aleksander Jodko, zm. w Warszawie 17 XII 1933 r, I. 75. Przeszedł przez życie dobrze czyniąc. Wdzięczna rodzi na.”

Do dzisiaj uwagę przyciągają szczątki betonowego grobowca rodziny Grablisów, wybudowanego niegdyś w formie cementowe­go domu z drzwiami i oknami. Obecnie jego stan wskazuje na to, że grobowiec padł ofiarą nie tylko niszczycieli z komsomołu, ale także cmentarnych hien, żądnych trumiennych skarbów.

W skromnych mogiłach, pod skromnymi nagrobkami, cho­wano natomiast okolicznych rolników, całe wielopokoleniowe ro­dziny: Jodków, Bołtuciów, Towginów, Chrulów, Ostrouchów, Podhajnych, Buńków, Kopaczelów, Strybuciów, Kłyszejków, Chodyków, Chutnych, Buraków, Trzeciaków, Siemaków, Latuszków, Sołoduchów, Wisielów, Siehieniów, Pujdaków, Czarnousów, Białousów i wielu innych.

Osobne miejsce należy poświęcić kwaterze wojskowej. Pisali­śmy już o osobnym cmentarzu wojskowym, który znajdował się w Lidzie przy koszarach 77 p.piech. W okresie I wojny światowej rów­nież i na cmentarzu miejskim powstała osobna kwatera dla pole­głych podczas działań wojennych. Niestety, te najstarsze groby, z okresu I wojny światowej nie zachowały się do naszych czasów. Pochodziły one z 1915 r. Były to solidne, drewniane krzyże, z czy­telnymi jeszcze w latach trzydziestych napisami, wyrżniętymi szwabachą. Pochowano pod nimi m.in.: Bronisława Pliutickiego z „Sanit. Bialistockier Kriegs-Hospital ” , Fadieja Piątkowskiego z „40 art. bry­gad. ” i Józefa Zenewicza z „400 Minsker Regiment ” . Obok nich spoczęli polegli w czasie wojny bolszewickiej 1919-1921, wśród nich członkowie Samoobrony Ziemi Lidzkiej: Wiktor Szkop, pole­gły 16.1.1919 r. w wieku 19 lat pod Lebiodką.

W kwaterze wojennej spoczęli również oficerowie i żołnierze polegli w walkach o Lidę w kwietniu 1919 r. i w dniu 28,IX.1920 r. Warto wymienić tutaj Henryka Żylińskiego, porucznika 1 Suwal­skiego Pułku Strzelców, który zginął pod Lida 16.IV. 1919 r. Wśród mogił z 1920 r. znajdowały się groby: Józefa Gundermana, por. Seweryna Szymaniuka, por. Feliksa Osieckiego, por. Józefa Klempińskiego, por. M. Szczołkowskiego, por. Felicjana Rodkiewicza, wachmistrza Franciszka Marczyka oraz 16 innych podoficerów i szeregowych.

W 1924 r., w dniu 11.XI, na teren kwatery wojennej przenie­siono z tzw. Doliny Śmierci ciała 40 osób zamordowanych pod Lida przez bolszewików. Ich wspólna mogiła, w której złożono również szczątki zebranych z polnych mogił poległych żołnierzy z lat 1919-1920 znajdowała się bezpośrednio przed Pomnikiem Lotni­ków. Dzisiaj nie ma po niej śladu, a teren jest bardziej ścieżką do pomnika, niż miejscem po masowym grobie. Przed wojną stał na niej krzyż i umieszczono na niej stosowną tablicę z napisem: „40 nieznanych z nazwiska Polaków, zakładników z Białegostoku, Grod­na i Wołkowyska za mordowanych przez bolszewików w sierpniu-wrześniu 1920r. ”

Może dzisiaj warto byłoby postawić na tym miejscu chociażby drewniany krzyż? Wszak mogiła ta jest również częścią historii Lidy.

Dużą grupą grobów w kwaterze wojennej, ocalałą do dzisiaj jest zespół mogił poległych w tragicznych wypadkach lotniczych pilotów z miejscowego garnizonu, głównie z 5 pułku lotniczego: por. Aleksandra Cichockiego, sierżantów-pilotów – Bolesława Paw­laka, Franciszka Sarneckiego i Pawła Stencla.

Nie dotrwały natomiast do dzisiaj mogiły policjantów lidzkich, którzy zginęli w walkach z bolszewickimi dywersantami, głównie w 1922 r. W kwaterze wojennej pochowano wtedy posterunkowego Jana Wilkańca, Juliana Kownerowicza. Swój nagrobek posiadał tutaj również podkomisarz Policji Państwowej, Włodzimierz Bijuć, który zmarł w 1928 r. oraz Józef Oleś, „zginął tragicznie 1935 r. ”

Kwatera wojskowa na lidzkim cmentarzu jest najczęściej po­rządkowana przez polskie organizacje, ale i tak czyni się to zbyt rzadko, jeżeli uwzględni się jej stan. Krzyże są połamane, nic się nie robi, by odnowić Pomnik Lotników, chociaż swego czasu pew­ne organizacje w Polsce deklarowały się, że pomnik ten zostanie zrekonstruowany i że będzie to początkiem rekonstrukcji całego cmentarza. Ostatnio prób porządkowania kwatery wojskowej pod­jęli się lidzcy harcerze, a gdzie pozostałe organizacje, które tak gło­śno krzyczą na temat zachowania spuścizny kulturowej Polaków na Ziemi Lidzkiej?

Cmentarz katolicki w Lidzie przeszedł swoje tragiczne chwile, gdy w latach 70-tych władze sowieckie w Lidzie zdecydowały o jego likwidacji i zamianie jego terenu na park. Wiele osób przenio­sło wtedy szczątki swoich bliskich na inne cmentarze lidzkie. Więk­szość mogił jednak pozostała, zwłaszcza tych, na które już nikt nie przychodził, bowiem rodziny wyjechały po wojnie do Polski. Grobowce te padły ofiarą bezprzykład­nego, zorganizowanego w świetle prawa barbarzyń­stwa. Grupy komsomolców, przywiezionych do Lidy podobno z Nowogródka, rozbijały zabytkowe pomniki i wyrywały krzyże. Te metalowe zostały w większości wywiezione na złom. Dewastacji uległa również kaplica cmentarna. Na wiele lat stała się ona siedliskiem podejrzanych typów, którzy upodo­bali sobie ją na miejsce schadzek, pijaństwa i zała­twiania czynności fizjologicznych.

Cały teren cmentarza zarastał szybko chaszczami, w murze pojawiło się coraz więcej dziur i wyłomów, a w wielu miejscach, głownie na grobach, okoliczni mieszkań­cy oraz przechodnie zorganizowali sobie dzikie wy­sypisko śmieci, które funkcjonują tutaj do dzisiaj. Jeszcze w latach 1989-1991 często i dużo mówiło się w ówczesnym, niepodzielonym lidzkim Oddziale ZPB o konieczności odnowy i ochrony cmentarza. Podejmowane był y pojedyncze akcje oczyszczania z chaszczy kwatery wojskowej, ale te najbardziej za­bytkowe pomniki nadal niszczeją, pozostawione bez jakiejkolwiek opieki. Na niewiele zdała się jednorazowa akcja porządkowania gro­bów wokół kaplicy, zorganizowana przy okazji II Zjazdu Lidzian. Była ona, niestety tylko jednorazowa. W 1990 r. przeprowadzono tutaj inwentaryzację. Podjęli się tego studenci historii sztuki Kato­lickiego Uniwersytetu Lubelskiego pod kierownictwem Dariusza Śla-deckiego, naszego współpracownika. Poza nimi i podejrzanymi typami, którzy przeszkadzali im w pracy, nikt z członków lidzkiego ZPB nie pokwapił się, by pomóc im przy tej trudnej robocie.

Optymizmem napawa fakt, że ostatnio sporo osób z Polski, pochodzących z Lidy stara się odnawiać mogiły swoich przodków. Stawiane są krzyże (niestety, te metalowe często giną z odnowio­nych grobów). P. Witold Bołtuć z Lublina, sam pochodzący spod Lidy odnowił nawet cały pomnik swoich rodziców i przodków. Czyli widać, że przy odrobinie chęci można zadbać o cmentarz. Szkoda tylko, że są to działania pojedyncze.

Od dwóch lat wlecze się remont cmentarnej kaplicy, ale na szczęście ostatnio zaczęto na niej wymieniać dach, więc może ro­boty budowlane nabiorą żywszego tempa. Być może, gdyby księża lidzcy zmobilizowali swoich wiernych do prac na cmentarzu, wy­glądałby on inaczej. Za przykład można wziąć cmentarz w Nowo­gródku, gdzie dzięki inicjatywie miejscowego proboszcza jest on odnowiony na tyle, że nie ulega dalszej dewastacji, a kaplica gro­bowa Zborowskich służy wiernym jako miejsce modlitwy. Może wreszcie też, zamiast ubolewać nad biernością ludzi, obydwie lidz­kie polskie organizacje wzięłyby się do pracy i uporządkowały, nie czekając na czyjś nakaz, starą część cmentarza? Wśród ciągłych kłótni organizacyjnych ginie bowiem cała aktywność, którą można byłoby spożytkować bardziej celowo. Może pewnym wyjściem z sytuacji byłoby zorganizowanie kwesty na odnowę zabytków cmen­tarza, do której przyłączyliby się z pewnością i lidzianie w Polsce. Przecież można miejscowym, lidzkim kamieniarzom powierzyć pracę nad odnową najstarszych zabytków cmentarnych. Redakcja liczy na odgłos w tej sprawie wśród czytelników i sama jest skłon­na patronować całej akcji”.

oprac. ba na podst/BelaPAN/pawet.net/nieobecni.com.pl