Wojna z Rosją. Ale to już było…

Od momentem upadku władzy tatarskiej nad Księstwem Moskiewskim w 1480 roku rozpoczął się okres wojen Rosji z państwami europejskimi – Polską i Litwą, w której skład wchodziła znaczna część Rusi – Ukrainy.

Gdy władca Moskwy Iwan III w 1480 roku przyjął tytuł zarówno wielkiego księcia jak i «z Bożej łaski władcy całej Rusi», konflikt był nieunikniony. Do chwili zawarcia Unii Lubelskiej oficjalnie były to wojny litewsko-rosyjskie, ale od 1569 roku, gdy Polska uzyskała bezpośrednią granicę z Rosją, zadanie powstrzymywania rosyjskiego naporu spoczywało głównie na Polsce.

 I wojna.Początkiem tych wojen można uznać wojnę litewsko-moskiewską, stoczoną w latach 1492- 1494 pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim i Wielkim Księstwem Moskiewskim. Wielki książe moskiewski Iwan III Srogi dążył do oderwania od Litwy Księstw Wierchowskich, położonych w dorzeczu górnej Oki. Kontrola litewska nad tym terytorium została osłabiona i miejscowi książęta rozpoczęli w 1487 stopniowe przechodzenie na stronę Moskwy. Wykorzystując śmierć króla Kazimierza IV Jagiellończyka w czerwcu 1492, na ziemie litewskie uderzyła armia moskiewska. Wobec braku wsparcia ze strony swojego brata Jana Olbrachta, wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk zmuszony był podpisać w Moskwie w 1494 roku pokój wieczysty z państwem moskiewskim.

II wojna. Pokój wieczysty nie potrwał zbyt długo, ponieważ ekspansywna polityka Iwana III spowodowała wybuch nowej wojny. W 1500 roku wojska moskiewskie uderzyły na Litwę, wykorzystując osłabienie państwa polskolitewskiego. Równolegle z działaniami zbrojnymi toczyły się cały czas i rokowania pokojowe. Rosjanie nie chcieli przystać na postanowienia pokoju wieczystego z 1494. W 1503 roku został podpisany rozejm na 6 lat.

III wojna litewsko-moskiewska – miała miejsce w latach 1507-1508 pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim, wspieranym przez Polskę a Wielkim Księstwem Moskiewskim. W 1507 roku sejm litewski podjął uchwałę o gotowości do wypowiedzenia wojny, ponieważ Rosjanie odrzucili ultimatum litewskie, wzywający Moskwę do zwrotu wszystkich ziem litewskich zdobytych po 1494. W 1508 roku zawarto w Moskwie pokój wieczysty.

IV litewsko-moskiewska wojna stoczona pomiędzy Polską, wspieraną przez Wielkie Księstwo Litewskie, a Wielkim Księstwem Moskiewskim w latach 1512-1522. W listopadzie 1512 wojska moskiewskie uderzyły na Wielkie Księstwo Litewskie. Rosjanie podeszli pod Smoleńsk, Połock, Witebsk, Borysław, Orszę, Brasław, Mińsk i Druck. W lutym 1514 w Moskwie zawarto oficjalnie sojusz pomiędzy cesarzem Maksymilianem I Habsburgiem, a wielkim księciem Wasylem III. Maksymilian zobowiązał się do pomocy Moskwie w zdobyciu Kijowa, Smoleńska i Połocka. Rosjanie przeprowadzili w tym samym roku operacje dywersyjne, pustosząc ziemie witebską, połocką i mścisławską. W nocy z 30 na 31 maja 1515, spłonęła część Starej Warszawy. 14 września 1522 w Moskwie strony konfliktu podpisały pięcioletni rozejm. Dla Litwy oznaczało to utratę Smoleńska i ziemi smoleńskiej, zamieszkanych przez 100 tys. ludności.

 V wojna litewsko-moskiewska miała miejsce w latach 1534-1537, pomiędzy Polską, wspieraną przez Wielkie Księstwo Litewskie, a Wielkim Księstwem Moskiewskim. 25 grudnia 1532 minął termin sześcioletniego zawieszenia broni pomiędzy Moskwą a Polską i Litwą. Przedłużono je do 25 grudnia 1533. Wielki książę Wasyl III rozpoczął przygotowania do nowej wojny, mającej na celu zdobycie Kijowa. Wkrótce jednak umarł i rządy w Moskwie objęła jego żona Helena Glińska, sprawująca regencję w imieniu małoletniego Iwana IV. Król Polski Zygmunt I Stary, zdecydował się na wojnę z Moskwą w celu odzyskania Smoleńska i Siewierszczyzny. W lutym 1534 uzyskał zgodę sejmu litewskiego na przeprowadzenie działań wojennych przeciwko Moskwie. 18 lutego 1537 roku podpisano pokój na 5 lat. Pokój ten przedłużono w 1542 na 7 lat, także ponowiono go w 1549.

VI wojna litewsko-rosyjska (1558– 1570) była częścią większych zmagań Polski, Litwy, Szwecji, Danii i Rosji o władztwo Morza Bałtyckiego, znanych jako I wojna północna. Główną przyczyną wybuchu tej wojny było parcie Rosji w kierunku Morza Bałtyckiego w celu opanowania niezamarzających zimą portów na terytorium Inflant. W 1558 roku Rosjanie zajęli Dorpat, Narwę i kilka zamków inflanckich. Negocjacje pokojowe rozpoczęto już w 1568. Ich wynikiem było podpisanie 22 czerwca 1570 w Moskwie trzyletniego rozejmu. Pograniczne ziemie litewsko-rosyjskie zostały do tego stopnia spustoszone i ogołocone z pożywienia, że już w 1571 wybuchła tam wielka epidemia morowego powietrza połączona z przypadkami kanibalizmu.

W wyniku zagrożenia ze strony Rosji podstaw egzystencji Wielkiego Księstwa Litewskiego, nastąpiło ściślejsze jego zespolenie z Polską. W 1569 podpisano unię lubelską.

I wojna polsko-rosyjska – konflikt zbrojny pomiędzy Rzecząpospolitą a Carstwem Rosyjskim w latach 1577–1582 o Inflanty i ziemię połocką. Wykorzystując zaangażowanie Rzeczypospolitej w wojnie z Gdańskiem, w lipcu 1577 główna armia moskiewska dowodzona osobiście przez Iwana IV wtargnęła do Inflant wspierana przez Tatarów moskiewskich. Kuria Rzymska udzieliła poparcia Rosji, którą pragnęła pozyskać jako sprzymierzeńca w walce z Turcją i reformacją w Europie. Ostatecznie w 1582 roku w Jamie Zapolskim podpisano dziesięcioletni rozejm. Rzeczpospolita Obojga Narodów odzyskała Inflanty, Wieliż i Połock, zwróciła natomiast zajęte w czasie wojny Wielkie Łuki.

II wojna polsko-rosyjska (wojna moskiewska) – konflikt zbrojny pomiędzy Rzeczpospolitą a Carstwem Rosyjskim w latach 1609–1618. Car Wasyl IV Szujski, pamiętający niedawne dymitriady i obawiający się kolejnej polskiej interwencji w sprawy Rosji, zawarł w 1609 w Wyborgu wymierzony w Rzeczpospolitą sojusz ze Szwecją. W 1609 rozbił wojska Aleksandra Zborowskiego pod Twerem. W odpowiedzi na to Zygmunt III Waza ruszył na Smoleńsk, którego oblężenie rozpoczęło się we wrześniu 1609. Rozpoczęła się tym samym regularna wojna polsko-rosyjska. Sytuacja została unormowana na najbliższe 14 lat na mocy rozejmu w Dywilinie z 1618 r., w myśl postanowień którego I Rzeczpospolita uzyskała Ziemię Czernihowską, Ziemię Siewierską i Ziemię Smoleńską.

III wojna polsko-rosyjska 1632-1634 wybuchła wkrótce po śmierci Zygmunta III Wazy. Tuż po zakończeniu wojny polsko-rosyjskiej z lat 1609-1618 w Rosji powstała partia wojenna, której zamiarem było przygotowanie odwetu za doznane od Rzeczypospolitej krzywdy i upokorzenia. Korzystając z bezkrólewia po śmierci króla Polski Zygmunta III Wazy, wojska rosyjskie 30 września 1632 roku przekroczyły granice Rzeczypospolitej, zrywając tym samym zawarty 14 lat wcześniej rozejm. Armia rosyjska wkroczyła na ziemie Rzeczypospolitej i okrążyła Smoleńsk. Po 2 latach blokady miasta, oblegajacą Smoleńsk armię rosyjską otoczyły siły polsko-litewsko-kozackie, zmuszając Rosjan do kapitulacji. Armie Rzeczypospolitej wkroczyły na ziemie rosyjskie, a niebawem wojna zakończyła się podpisaniem pokoju w Polanowie.

IV wojna polsko-rosyjska wybuchła w 1654 roku w konsekwencji powstania Chmielnickiego i zawarcia ugody perejasławskiej. Gdy do Moskwy dotarła wiadomość o śmierci władcy Rzeczypospolitej Władysława IV i o klęsce armii koronnej pod Korsuniem, wojska cara Aleksego, które według wcześniejszych ustaleń miały wspólnie z armią Rzeczypospolitej zaatakować Chanat Krymski, wstrzymały swój pochód i zawróciły. 10 stycznia 1654 car Rosji, Aleksy Romanow wypowiedział wojnę Rzeczypospolitej. 18 stycznia Ukraina poddała się Rosji. W odpowiedzi na ten akt wiosną 1654 roku armia koronna wkroczyła na Ukrainę z karną ekspedycją, która miała zasiać postrach i skłonić Kozaków do powrotu pod władzę Jana Kazimierza, a w rzeczywistości wzmocniła więzi kozacko-rosyjskie i przekonała do sojuszu z Rosją nawet tych, którzy uprzednio byli temu przeciwni. Wojna trwała z przerwami do 1667, kiedy działania wojenne zostały zakończone rozejmem andruszowskim. 30 stycznia 1667 zawarty został traktat rozejmowy w Andruszowie, który na ponad sto lat podzielił Ukrainę na dwie części – rosyjską i polską. Skutki tych decyzji dają o sobie znać aż do dziś.

V wojna o sukcesję polską zwana także wojną sukcesyjną polską – wojna toczona w Europie w latach 1733-1735 między koalicjami Francji, Hiszpanii i Bawarii a Austrii, Rosji, Prus i Danii. Przyczyną wojny była rywalizacja o koronę polską Stanisława Leszczyńskiego z Augustem III Sasem, a także dążenie Francji do zdobycia nowych terytoriów w Rzeszy (Lotaryngia) oraz we Włoszech.

VI wojna polsko-rosyjska (barska) Konfederacja barska (1768-1772) – zbrojny związek szlachty polskiej utworzony w Barze na Podolu, w obronie wiary katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej, skierowany przeciwko kurateli Imperium Rosyjskiego, królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu i popierającym go wojskom rosyjskim.

VII wojna polsko-rosyjska (targowicka) 1792 roku zwana także Wojną w obronie Konstytucji 3 maja. 18 maja Katarzyna II wydała manifest, w którym oskarżała Rzeczpospolitą m.in. o: utrudnianie wojskom rosyjskim pobytu na Ukrainie w czasie wojny z Turcją, prześladowanie Rosjan, prześladowanie prawosławnych, pogwałcenie eksterytorialności rosyjskiej kaplicy w Warszawie, porozumiewanie się Rzeczypospolitej z Turcją, co ujawnił wysoko umiejscowiony we władzach polskich agent rosyjski, obrazę majestatu Katarzyny II przez Sejm Czteroletni. Zaraz po tej deklaracji armie rosyjskie uderzyły na Polskę. 24 lipca król Stanisław August Poniatowski złożył swój akces do konfederacji targowickiej i przedwcześnie nakazał armii złożyć broń. Na klęsce wojsk polsko-litewskich zaważyła w znacznym stopniu zdrada sojusznika pruskiego, który wbrew wcześniejszym zapewnieniom nie wsparł działań polskich.

VIII wojna polsko-rosyjska (kościuszkowska) – polskie powstanie narodowe przeciw Rosji i Prusom w 1794. Insurekcja rozpoczęła się 24 marca 1794. Zakończyła się 16 listopada 1794, gdy ostatnie oddziały powstańcze skapitulowały przed Rosjanami. Jednak walki wciąż trwały do połowy grudnia w Wielkopolsce i na Kujawach.

IX wojna polsko-rosyjska (listopadowa) – polskie powstanie narodowe przeciw Rosji, które wybuchło w 1830 roku, a zakończyło się w 1831 roku. Zasięgiem swoim objęło Królestwo Polskie i część ziem zabranych (Litwę, Żmudź i Wołyń). 5 lutego 1831 roku armia rosyjska wkroczyła w granice Królestwa. Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara arystokratyczni przywódcy polityczni oraz nieudolni dowódcy. Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji, nie dającej żadnych nadziei na prowadzenie wojny w dłuższym okresie.

X wojna polsko-rosyjska (styczniowa) 1863-1864. Powstanie styczniowe – polskie powstanie narodowe przeciwko Imperium Rosyjskiemu, spowodowane narastającym rosyjskim terrorem. Wybuchło 22 stycznia 1863 w Królestwie Polskim i 1 lutego 1863 na Litwie, trwało do jesieni 1864. Powstanie objęło całe Królestwo Polskie, znaczną część Litwy oraz Wołyń. Było największym polskim powstaniem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej.

XI wojna polsko-rosyjska (bolszewicka). Wojna polsko-rosyjska 1919-1921 – wojna pomiędzy odrodzoną Rzeczpospolitą a Rosją Radziecką, dążącą do podboju państw europejskich i przekształcenia ich w republiki radzieckie zgodnie z doktryną i deklarowanymi celami politycznymi rosyjskiej partii bolszewików. 18 marca 1921 w Rydze podpisany został traktat pokojowy, który wytyczył granicę polskosowiecką.

XII wojna polsko-radziecka (wrześniowa) – zbrojna napaść dokonana 17 września 1939 przez ZSRR. Na mocy tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow z dnia 23 sierpnia 1939 roku, ZSRR zobowiązał się do zbrojnego wystąpienia przeciw Polsce. 18 grudnia 1939 rząd RP na uchodźstwie uznał, że zaistniał de facto stan wojny pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Radzieckim.

Opr. Walenty WAKOLUK

Monitor Wołyński № 6 (110) 27.03.2014