Richard Pipes, „Rosja carów”

Książka może być interesująca i odkrywcza dla interesujących się historią Rosji.

Napisał ją Richard Pipes, b. doradca prezydenta Reagana d/s sowieckich i wschodnio – europejskich, urodzony w Cieszynie, i przed wojną mieszkający w Warszawie.

Podstawowym kryterium w historycznej analizie jest miejsce i czas wydarzeń. Klimat i środowisko geograficzne ukształtowały na przestrzeni dziejów rozwój i kształt Rosji. Mniejsza niż na Zachodzie Europy wydajność rolnictwa determinowała mechanizmy władzy i stosunków społeczno – ekonomicznych.

„Nikt w Rosji nie dorobił się wielkiej fortuny na rolnictwie” (s.10)

Podstawowym pojęciem w analizie jest „państwo patrymonialne”.

„Celem patrymonialnego reżimu Rosji, tak jak wszędzie indziej było wyciśnięcie z kraju wszelkiego dochodu i siły roboczej. Nie znano pojęcia wzajemności, nie uważano, że monarchia winna jest coś w zamian krajowi” (s.72)

„Iwan IV porównywał swoich poddanych do bród (broda) lub owiec, bo tak jak one aby dobrze rosnąć, wymagają częstego strzyżenia” (s.72)

Analiza Pipesa przeprowadzona jest w układzie porównania Rosji do państw Zachodu. Nazwa „Słowianie”, od której wywodzą się Rosjanie ma pochodzić od „słowa” , które oznacza ludzi używających wspólnego języka !? Egzemplifikacją znaczącego wpływu na Rosję Normanów i Mongołów w początkach jej historycznego rozwoju są pojęcia językowe, np.:

– książę Helgi – Oleg,

– Holmgard – Nowogród,

– Koenugard – Kijów (w IX wieku – za Normanów, Kijów był głównym składem daniny zbieranej na całej Rusi i portem z którego transportowano ją pod eskortą do miejsca przeznaczenia nad M. Czarne – Grecja. Powstało tam pierwsze państwo słowiańskie, w którym władzę sprawowała dynastia księcia skandynawskiego Rodericka – Rurika)

„Normanów nie interesowała uprawa ziemi, ale zbieranie daniny” (cecha patrymonium).

Analogicznie było z Mongołami, których rządy nad Rusią pozostawiły językowe relikty, np.:

– kandały (kajdany), nagajka (bat), kabała (niewola), kazna (skarb państwa), dienga i tamożnia (pieniądz, komora celna), jamskaja służba (służba pocztowa), czemodan (walizka), sunduk (skrzynia), karman (kieszeń), sztany (spodnie), jamszczik ( woźnica, furman)…

Inną cechą ukształtowanego przez wieki systemu była prawosławna cerkiew, która różni się zasadniczo od katolicyzmu i de facto jest podporządkowana carowi.

Niewątpliwy wpływ na rozwój rosyjskiego imperium miały feudalne zakazy opuszczania przez chłopów majątków, a przez rzemieślników miejsca zamieszkania.

„Poddaństwo chłopów, podobnie jak przymusowa służba klasy ziemskiej (bojarzy, dworiaństwo) było jedną z faz przekształcenia się Rosji w domenę cara” (s. 103)

W rozdziale „Państwo bez burżuazji” jest stwierdzenie:

„Ziemia na której stały domy wiejskie należała do cara i nie mogła być sprzedana” (s. 207). Nasuwa się analogia do polskich majątków magnackich zajętych przez Rosję w 1772, 1793 i 1795 roku. One nie mogły być sprzedawane i kupowane, ponieważ należały do cara, który mógł je nadać swoim poddanym (dworiaństwo) i to robił.

Zadziwia swego rodzaju stwierdzenie, które może być dobrym resume książki – Piotr Czaadajew 1854 r., „Piszący o Rosji zawsze sobie wyobrażają, że mówią o kraju takim jak inne; w rzeczywistości jest inaczej – Rosja to odrębny świat, posłuszny woli, kaprysowi, i fantazji jednego człowieka, nieważne czy nazywa się Piotr czy Iwan – zawsze jest on takim samym wcieleniem samowoli wbrew wszelkim prawom współżycia między ludźmi. Rosja zmierza tylko w kierunku własnego zniewolenia i zniewolenia wszystkich narodów ościennych. Dlatego należy ją zmusić do obrania innej drogi nie tylko w interesie innych narodów, ale także w jej własnym interesie” (s.273).

Autor tej recenzji znalazł w książce dwa stwierdzenia, które często powtarzał urodzony pod zaborem rosyjskim jego dziadek:

– „Nie bój się czartów, bój się ludzi” (ros. Nie bojsia zwieria, bojsia cziełowieka”) (s.163)

– To dzięki pokorze, a nie w walce dworanie i kupcy zgromadzili wielkie fortuny i doszli do bogactwa za cenę całkowitego odsunięcia od polityki – „Na kakim pieńku siedzisz, tamu piesieńki poj” (pol. „Na jakim pieńku siedzisz, temy śpiewaj piosenki”).

W zasadzie te dwa stwierdzenia to także swego rodzaju resume – w Rosji nie ukształtowały się stany, i przez wieki nie było stosownych praw, tak jak na Zachodzie czy w W.Ks. Litewskim. Rosja swój rozwój zawdzięczała systemowi patrymonialnemu, którego elementy były  przeniesione do ZSRR, i jak się może wydawać trwają do dzisiaj.

Świetna analiza Richarda Pipesa liczy 328 stron, a z przypisami, chronologicznym przeglądem wydarzeń, i źródłami ilustracji 358.

Książkę wydało Wydawnictwo Magnum, przełożył Władysław Jeżewski, Copyright @ Richard Pipes 1974, 1995.

Stanisław Karlik