Od muzyki do niepodległości: biografia Ignacego Jana Paderewskiego

Walczymy o Polskę całą, jedyną, niepodległą […] o Ojczyznę godną swych wiernych dzieci” – Ignacy Jan Paderewski, przemówienie na inauguracyjnym posiedzeniu Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, Paryż, 23 stycznia 1940 r.

Ignacy Jan Paderewski (1860–1941), którego biografię przypomina Fundacja Warsaw Institute, w historii Polski zapisał się nie tylko jako utalentowany pianista, ale przede wszystkim wybitny mąż stanu, który współtworzył odrodzone po latach zaborów państwo polskie. Audytoria i sale koncertowe zamienił na sale obrad i ministerialne gmachy w Warszawie i Paryżu, czym dowiódł, że sztuka i polityka mogą iść ze sobą w parze. Grał bowiem, by poruszyć serca słuchaczy na całym świecie i występował na wiecach, by przesuwać granice. Talent muzyczny Paderewskiego pomógł mu nie tylko zawojować amerykańskie salony, ale także realnie wpłynąć na losy Polski.

Wirtuoz z misją

Wkrótce Paderewski stał się gwiazdą wielkiego formatu. Swoje umiejętności doskonalił w Warszawie i Paryżu, koncertował w Europie i Stanach Zjednoczonych. Młody wówczas pianista elektryzował publiczność nie tylko grą, w której ujawniała się niezwykła osobowość artystyczna, ale także szeregiem znaków rozpoznawczych: aureoli złocistych włosów i arystokratyczną postawą. Krytycy mawiali z przekąsem, że żaden, nawet najlepszy pianista, nie może równać się z Paderewskim, co dobitnie obrazuje prawdziwe szaleństwo związane z artystą. Paderewski równie często grywał utwory Chopina i Liszta, co własne kompozycje, z których bodaj najsłynniejszą stanowi Menuet G-dur op. 14 nr 1.

Paderewski szybko zrozumiał, jak wiele może zdziałać poprzez swoją muzykę. Honoraria z koncertów w ramach amerykańskiego tournée przeznaczał na cele charytatywne, w czasie I wojny światowej współtworzył Polski Fundusz Pomocy Ofiarom (Polish Victims Relief Fund). W latach 1915–1916 Paderewski stał się gorącym orędownikiem sprawy polskiej na świecie: przemawiał na wiecach, publikował odezwy oraz zabiegał o poparcie amerykańskiej administracji dla utworzenia niepodległego państwa polskiego. W wyniku wieloletnich starań, również osobistych kontaktów Paderewskiego, w styczniu 1918 r. prezydent Woodrow Wilson w punkcie trzynastym swojego orędzia uznał kwestię niepodległości Polski za jeden z warunków przyszłego pokoju w Europie.

Grudzień 1918 r.: wizyta w Poznaniu przyczynkiem do rozpoczęcia powstania

W grudniu 1918 r. Paderewski wrócił do ojczyzny, gdzie w oczach Polaków jawił się jako wielki patriota i symbol niezłomnej walki o wolność. 27 grudnia pojechał do znajdującego się wówczas pod władzą niemiecką Poznania. Jego pojawienie się i płomienna mowa wywołały lawinę zdarzeń, które zapoczątkowały powstanie wielkopolskie. Na fotografiach znajdujących się w zbiorach Narodowego Archiwum  Cyfrowego widać artystę-polityka w otoczeniu rozentuzjazmowanego tłumu.

Kilka tygodni później Józef Piłsudski nie przypadkiem powierzył mu misję utworzenia nowego rządu „jedności narodowej” w Warszawie – Paderewski uchodził bowiem za osobę cieszącą się odpowiednim autorytetem w kraju i na arenie międzynarodowej. 16 stycznia 1919 r. został premierem, pełniąc również, przez pewien czas, funkcję ministra spraw zagranicznych. W życiu Paderewskiego otworzył się nowy rozdział – z gwiazdy stał się politykiem.

Premier Polski i sygnatariusz traktatu wersalskiego

Urząd premiera Paderewski piastował zaledwie przez dziesięć miesięcy, w trakcie których przeprowadził nowo powstałe państwo polskie przez wybory parlamentarne oraz prowadził aktywne działania dyplomatyczne, które zwieńczyło podpisanie traktatu wersalskiego. 25 czerwca 1919 r. w imieniu Polski podpisy pod deklaracją złożyli Roman Dmowski i Ignacy Jan Paderewski. Dokument de facto przypieczętował odrodzenie państwa polskiego i formalnie przywrócił je na mapę Europy. Premiera krytykowano, zarzucając mu, że wprawdzie cechuje go talent oratorski, ale brakuje mu praktycznego doświadczenia w polityce. Choć Paderewski złożył dymisję swojego gabinetu w grudniu tego samego roku, mógł poszczycić się szeregiem dokonań.

Paderewski krótko sprawował urząd premiera, wolał zająć się dyplomacją. Zabiegał o uznanie granic Rzeczypospolitej, przy czym wykorzystywał znajomości zawarte niegdyś wśród europejskich i amerykańskich elit politycznych.

Pomnik i opera: sztuka w służbie ojczyzny

Ignacy Jan Paderewski doskonale zdawał sobie sprawę z roli, jaką odgrywa kultury dla tożsamości narodowej jeszcze zanim objął urząd premiera Rzeczypospolitej. W 1910 r. ufundował Pomnik Grunwaldzki w Krakowie dla upamiętnienia pięćsetnej rocznicy bitwy z zakonem krzyżackim. Monument miał umocnić w Polakach uczucia patriotyczne i jednocześnie dobitnie przypomnieć zaborcom historyczny triumf sił polskich. Dwie dekady wcześniej Paderewski skomponował pierwsze utwory fortepianowe, a w 1901 r. – inspirowaną twórczością Wagnera operę „Manru”, swoje jedyne dzieło sceniczne i zarazem jedyną polską operę wystawioną do dziś na scenie słynnej nowojorskiej Metropolitan Opera. Paderewski miał na swoim koncie także epizod aktorski: w filmie „Sonata księżycowa” (1937) zagrał siebie samego, prezentując swoje wybitne umiejętności pianistyczne.

Wojna i działalność polityczna na uchodźstwie

Po wybuchu II wojny światowej Paderewski wszedł w skład władz Polski na uchodźstwie. Został przewodniczącym Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie, która stanowiła substytut Sejmu na emigracji. Zmarł w Nowym Jorku 29 czerwca 1941 r. Paderewski został pochowany z najwyższymi honorami wojskowymi na Cmentarzu Narodowym Arlington w pobliżu Waszyngtonu, za sprawą osobistego działania w tej kwestii prezydenta Franklina D. Roosevelta. Dopiero w 1992 roku, dokładnie w 51. rocznicę śmierci artysty, jego szczątki przewieziono do Polski.

Jednak, zgodnie z wolą rodziny i podobnie jak w przypadku Fryderyka Chopina, urnę z sercem Paderewskiego złożono w Narodowym Sanktuarium Matki Boskiej Częstochowskiej w Doylestown, w Pensylwanii, gdzie znajduje się do dziś. Tą decyzją symbolicznie połączył swoją ojczyznę i bliskie mu Stany Zjednoczone.

Na amerykańskiej ziemi: Paso Robles i Paderewski Festival

Duch Paderewskiego na amerykańskiej ziemi nie zaginął. W 1913 r. artysta zakupił ziemię w Paso Robles, niewielkiej miejscowości w Kalifornii, dokąd regularnie przyjeżdżał odpoczywać po wyczerpujących trasach koncertowych. Oczarowany okolicą, część areału przeznaczył pod uprawę winorośli. Dziś dawna winnica wielkiego pianisty, zwana Paderewski Vineyard, kultywuje pamięć o wielkim artyście i polityku, a zarazem mieszkańcu Paso Robles. W kalendarzu kulturalnym miasta zagościł Paderewski Festival, w którym udział biorą zarówno młodzi debiutujący artyści, jak i laureaci konkursów pianistycznych. Przedsięwzięcie to stanowi swego rodzaju hołd dla Paderewskiego, który uważał, że sztukę należy pielęgnować tak jak winorośl w swojej winnicy.

Poprzez muzykę do wolności

Życiorys Paderewskiego wymyka się przyjętym schematom – nie był ani politykiem, który parał się muzyką, ani muzykiem, który zajmował się polityką. Doskonale łączył obie wzajemnie uzupełniające się role. Kariera wybitnego pianisty otworzyła mu drzwi do świata polityki. Gdziekolwiek przebywał – w Poznaniu, Wersalu, Arlington, czy Paso Robles – wielki patriota Paderewski na zawsze połączył Polskę i USA. W czasach, gdy sztukę często stawiano w kontrze do życia publicznego, był przykładem, że polityka i kultura mogą się przenikać i wzajemnie na siebie oddziaływać. Dowodzi także, że sztuka można służyć nie tylko rozrywce, ale także definiować naród na drodze do odzyskania swej państwowości.

Bibliografia

Britannica (2025) „Ignacy Jan Paderewski”. Enciclopedia Britannica. Dostęp: 20 października 2025 r. [link]
Classic FM (2025) ‘Who was Paderewski, the composer who became Poland’s Prime Minister and signed the Treaty of Versailles?’ [Paderewski – kompozytor, który został premierem Polski i podpisał traktat wersalski] Dostęp: 20 października 2025 r. [link]
PolishHistory.pl (2019) ‘Formation of the Paderewski Government (January 1919)’ [Utworzenie rządu Paderewskiego w styczniu 1919 r.] Dostęp: 20 października 2025 r. [link]
1914‑1918‑Online (2018) „Paderewski, Ignacy Jan”. International Encyclopedia of the First World War. Dostęp: 20 października 2025 r. [link]
Polish Music Center, USC (2001) ‘Source Readings: Selected Writings and Speeches by Paderewski’. Dostęp: 20 października 2025 r. [link]
Biblioteka Kongresu USA (1916) ‘Address by I. J. Paderewski… 5 lutego 1916 r. ”. [Przemówienie I. J. Paderewskiego z 5 lutego 1916 r.]. Dostęp: 20 października 2025 r. [link]
Portal Powstania Wielkopolskiego (2024) „Ignacy Jan Paderewski i Poznań w grudniu 1918 roku”. Dostęp: 20 października 2025 r. [link]
U.S. House of Representatives (2002) H.Res. 564 ‘Recognizing the accomplishments of Ignacy Jan Paderewski…’. Dostęp: 20 października 2025 r. [link]
UPI Archives (1992) ‘Paderewski’s dying wish fulfilled’. Dostęp: 20 października 2025 r. [link]
Deseret News (1992) ‘Paderewski’s remains are back in Poland’ [Szczątki Paderewskiego spoczęły w Polsce]. Dostęp: 20 października 2025 r. [link]
U.S. Presidency Project (1992) ‘Remarks at a Ceremony Marking the Return of the Remains of Ignacy Paderewski to Poland’. Dostęp: 20 października 2025 r. [link]
Wina Epoch Estate (b.d.) ‘Paderewski Vineyard’. Dostęp: 20 października 2025 r. [link]
Festiwal Paderewskiego (2025) „Program festiwalu”. Dostęp: 20 października 2025 r. [link]
Polish Music Center (2024) ‘2024 Paderewski Festival in Paso Robles’ [Festiwal Paderewskiego w Paso Robles]. Dostęp: 20 października 2025 r. [link]
Wikipedia (2025) „Ignacy Jan Paderewski”. Dostęp: 20 października 2025 r. [link]
Wikipedia (2025) „Pomnik Grunwaldzki” Dostęp: 20 października 2025 r. [link]

ba/warsawinstitute.org