„Biały Słoń” na górze Pop Iwan, 2015 r.
Fot. Wikipedia – domena publiczna
Na rok przed wybuchem II wojny światowej, na szczycie Pop Iwan w Karpatach Wschodnich (obecnie Ukraina) powstało nowoczesne Obserwatorium Astronomiczno-Meteorologiczne im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, które służyło Uniwersytetowi Warszawskiemu i Państwowemu Instytutowi Meteorologii. Gmach Obserwatorium do dziś uznawany jest za unikalny przykład architektury górskiej i bez wątpienia jest częścią dziedzictwa kulturowego okresu II Rzeczypospolitej.G
Obserwatorium zlokalizowano na krańcach II Rzeczypospolitej, w zamieszkałym głównie przez Hucułów trudno dostępnym terenie górskim Gorganów i Czarnohory, w Karpatach Wschodnich. Pop Iwan znajduje się w paśmie Czarnohory na wysokości 2022 metrów n.p.m. tuż przy ówczesnej granicy II Rzeczpospolitej z Czechosłowacją, a od marca 1939 roku z Węgrami.
Jak informuje Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego jeszcze w roku 1935 zapadła decyzja, aby z Obserwatorium korzystały dwie instytucje naukowe: Państwowy Instytut Meteorologiczny (meteorologia) i Uniwersytet Warszawski (astronomia). Warto dodać, iż stołeczna uczelnia miała już wówczas własne obserwatorium (niemal w centrum Warszawy!), wzniesione jednak jeszcze w początkach XIX wieku, chętnie więc zgodziła się na wybudowanie potężnej filii. Ze względu na przygraniczne położenie mającego powstać Obserwatorium, z budynku miał korzystać również polska Straż Graniczna.
W roku 1935 Zarząd Główny Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (LOPP) ogłosił zamknięty konkurs architektoniczny na projekt gmachu Obserwatorium Astronomicznego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. 16 grudnia 1935 r., po 11 godzinach obrad, jury konkursu najwyżej oceniło pracę inżynierów-architektów Kazimierza Marczewskiego i Jana Pohoskiego z Biura Planu Regionalnego Podhala i Huculszczyzny.
Intensywne prace budowlane rozpoczęły się w roku 1936 – symboliczny „kamień węgielny” wmurowano 5 września tegoż roku. Środki na budowę w znacznej mierze pochodziły ze zbiórek LOPP, organizowanych przy ogromnym wsparciu swojego prezesa tej organizacji, gen. Leona Berbeckiego – wielkiego entuzjasty astronomii.
Plany architektoniczne budynku Obserwatorium Astronomicznego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, 1935 r.
K. Marczewski, J. Pohoski, „Architektura i Budownictwo”, nr 12, 1935
Już we wrześniu 1937 roku zainaugurowano obserwacje nieba, a rok później opublikowano pierwsze wyniki badań poczynionych na Popie Iwanie przez wybitnego astronoma z Uniwersytetu Warszawskiego (UW), dr hab. Macieja Bielickiego.
Latem 1938 roku prowadzono prace wykończeniowe. Astronomowie z UW ustawiali skomplikowany nowoczesny astrograf, wykonany na zamówienie w Wielkiej Brytanii. Chlubę obserwatorium stanowił wieńczący budynek nowoczesny anemometr hydrostatyczny Fuessa (przyrząd do pomiaru prędkości i kierunku wiatru), w pełni zautomatyzowany, wyposażony w elektryczną instalację przeciwoblodzeniową.
Gmach, nazywany „Białym Słoniem”, został oddany do użytku 28 lipca 1938 r. Na uroczystość oficjalnego otwarcia zaproszono dostojnych gości ze świata polityki i nauki, przybył m.in. marszałek Senatu RP Aleksander Prystor. Zgromadziła się także miejscowa ludność – Huculi – w odświętnych strojach.
„Biały Słoń” prezentowało się okazale; na 5 kondygnacjach miał 43 pomieszczenia i 57 okien. Budynek miał kształt litery „L”, z dostawioną do jej wierzchołka wieżą wyposażoną w kopułę astronomiczną. Do wytwarzania prądu służyły nowoczesne generatory Diesla. Do wybuchu wojny nie zdołano jednak obiektu wyposażyć w wodociąg doprowadzający wodę z odległego o około 500 metrów źródła, używano więc głównie gromadzonej w specjalnych zbiornikach deszczówki lub wody ze stopionego śniegu.
Gmach Obserwatorium do dziś uznawany jest za unikalny przykład architektury górskiej i jest częścią dziedzictwa kulturowego okresu II Rzeczypospolitej.
Budynek pełnił funkcję zarówno obserwatorium astronomicznego, jak i meteorologicznego. Oddział Meteorologiczny podporządkowany został Państwowemu Instytutowi Meteorologicznemu w Warszawie, zaś Oddział Astronomiczny – Uniwersytetowi Warszawskiemu (miał stanowić filię Obserwatorium Astronomicznego UW). Kierownikiem Obserwatorium został Władysław Midowicz – znany geograf i meteorolog, wcześniej kierujący schroniskiem na Babiej Górze.
W budynku zamieszkiwali również żołnierze polskiej Straży Granicznej (a od lipca 1939 roku – Korpusu Ochrony Pogranicza).
Obserwatorium Astronomicznego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w trakcie budowy, 1938 r.
Narodowe Archiwum Cyfrowe (Warszawa)
Obserwatorium robiło pomiary jeszcze po wybuchu II wojny światowej; dopiero na wieść o wkroczeniu na terytorium Polski 17 września wojsk sowieckich, kierownik placówki zarządził ewakuację na stronę węgierską. Spakował najcenniejsze przyrządy (w tym astrograf), a klucze do obiektu oddał zaufanemu Hucułowi, dozorcy w Obserwatorium, zwanemu Czarnym Jurą. Wkrótce po tym do gmachu wtargnęły najpierw oddziały NKWD, a następnie obsadzono tam ekipę cywilną, która jeszcze przez półtora roku prowadziła tam badania meteorologiczne.
Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 roku ostrzelany i obrabowany „Biały Słoń” pozostawał niezagospodarowany i z każdym rokiem popadał w coraz większą ruinę.
Kinga Adamczyk na podst.: Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego, Dawne Obserwatorium Astronomiczne UW na górze Pop Iwan; Konstanty Czawaga, Obchody 85-lecia obserwatorium na górze Pop Iwan, „Kurier Galicyjski”, nr 13–14 (425–426), 31 lipca – 14 sierpnia 2023 r.; Konstanty Czawaga, Ratownicy górscy na górze Pop Iwan, „Kurier Galicyjski”, nr 15 (427), 18–30 sierpnia 2023 r.; Marcin Romer, Biały Słoń w Czarnohorze, „Kurier Galicyjski”, nr 4 (152), 28 lutego – 15 marca 2012 r.; Krótka biografia Władysława Midowicza (Płaj 2), karpaccy.pl
Dodaj komentarz
Uwaga! Nie będą publikowane komentarze zawierające treści obraźliwe, niecenzuralne, nawołujące do przemocy czy podżegające do nienawiści!