Zadwórze – Polskie Termopile, 17 sierpnia 1920 r. (IV)

22 sie 2023 Archiwum Kresowe, Historia i Wspomnienia 0 comments

Kurhan, pomnik i cmentarz wojenny w Zadwórzu, 2013 r.
Zbiory Tadeusza Nowaka (Kraków)

Bohaterowie Zadwórza

Przyjmuje się, że podczas bitwy pod Zadwórzem zginęło od 318 do 325 polskich żołnierzy. Ale należy pamiętać, że ta ofiara bohaterów z oddziału kpt. Bolesława Zajączkowskiego pozwoliła na bezpieczne wycofanie się sąsiednich pododdziałów: 12. Pułku Piechoty i kompanii ze składu 13. Dywizji Piechoty. Kilkugodzinna walka Détachementu dała również czas na przygotowanie obrony Lwowa. Trudno oszacować straty bolszewików, które z pewnością także musiały być bardzo duże.

Zaraz po bitwie miejscowi chłopi pochowali większość poległych i zamordowanych u podnóża wzniesienia przy stacji kolejowej Zadwórze; część ciał pogrzebano bezpośrednio w miejscu śmierci. Późniejsza ekshumacja, w skutek zmasakrowania zwłok przez bolszewików i rozkładu ciał nie doprowadziła do zidentyfikowania wielu z polskich ochotników.

Siedmiu rozpoznanych poległych przewieziono do Lwowa i złożono uroczyście na Cmentarzu Orląt Lwowskich w wyodrębnionej kwaterze zwanej „Zadwórzańską”. Podczas pogrzebu udekorowano nadanymi pośmiertnie Krzyżami Orderu Wojennego „Virtuti Militari” trumny: kpt. Bolesława Zajączkowskiego, kpt. Krzysztofa Obertyńskiego i por. Jana Demetera.

W bitwie poległ m.in. 19-letni ochotnik Ormianin plut. Konstanty Zarugiewicz, uczeń siódmej klasy szkoły realnej, obrońca Lwowa z 1918 roku. Jego matka, Jadwiga Zarugiewiczowa w 1925 roku wybrała jedną z trzech trumien ze zwłokami Nieznanego Żołnierza. Ciało wskazanego bohatera przewieziono z najwyższymi honorami do Warszawy i umieszczono w Grobie Nieznanego Żołnierza.

Na zadwórzańskim cmentarzyku, w pobliżu torów kolejowych usypano dwudziestometrowy kurhan i w 1927 roku wzniesiono na nim czterometrowy pomnik w kształcie obelisku z napisem „17.8 / 1920”, zwieńczonego krzyżem. U podstawy kurhanu w 1929 roku umieszczono tablicę z inskrypcją: „Orlętom poległym 17 sierpnia 1920 roku w walkach o całość Ziem Kresowych”. Nekropolia w Zadwórzu, choć zdewastowana, przetrwała II wojnę światową i okres władzy sowieckiej, zniszczona zaś została tablica pamiątkowa. Po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę udało się uporządkować i odnowić cmentarz oraz pomnik, niestety władze ukraińskie nie wyraziły zgody na umieszczenie na tablicy inskrypcji w pierwotnym brzmieniu – obecnie dwujęzyczny napis głosi: „Polskim Orlętom / poległym w walce / z wojskami bolszewickimi”.

Polacy pamiętali o młodych obrońcach zwanych „Orlętami” – corocznie do wybuchu II wojny światowej dnia 17 sierpnia organizowane były pielgrzymki ze Lwowa do Zadwórza, a także organizowano „marsz zadwórzański” dla żołnierzy Wojska Polskiego i członków Związku Strzeleckiego z Zadwórza do Lwowa.

Plakat „II. Marsz Zadwórzański”, proj. Feliks Michał Wygrzywalski, 1928 r.
Zbiory Tadeusza Nowaka (Kraków)

Kpt. Bolesław Zajączkowski (1881–1920)
Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych (Londyn)

Bolesław Zajączkowski

Urodził się 29 listopada 1881 r. w Krakowie. Uczęszczał do I Gimnazjum w Stanisławowie, gdzie w 1901 r. zdał maturę. Studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Lwowskiego, a od 1909 r. pracował jako pełnomocnik notarialny. W sierpniu 1914 r. zgłosił się do Legionów Polskich i został przydzielony do taborów, gdzie awansował na porucznika. Od 1917 r. służył w Polskim Korpusie Posiłkowym; od listopada 1918 r. w Wojsku Polskim w obronie Lwowa na III odcinku – „Góra Stracenia”. Od grudnia 1919 r. dowódca kompanii w Grupie rtm. Romana Abrahama. Ciężko rany w nogi w czerwcu 1919 roku, został zwolniony z szeregów w stopniu kapitana. Pracował jako notariusz w Brodach. W czerwcu 1920 r. dołączył ochotniczo do organizującego się na nowo Détachementu mjr. Abrahama, gdzie dowodził batalionem piechoty. Oddał życie za Polskę 17 sierpnia 1920 r. pod Zadwórzem.