Opera lwowska. Historia budowy i rekonstrukcji gmachu teatralnego (II)

Wzniesienie gmachu Teatru Wielkiego we Lwowie było jednym z najważniejszych wydarzeń w życiu kulturalnym i społecznym miasta. Monumentalny gmach teatralny był i nadal pozostaje wizytówką architektury lwowskiej przełomu XIX a XX wieku, najważniejszym akcentem architektonicznym zabudowy centralnej części miasta.

Gmach Opery zajmuje dominujące miejsce w zespole zabudowań centrum Lwowa, zamykając od północy oś alei centralnych miasta. Teatr jest budowlą wolnostojącą i ma kształt prostopadłościanu o wymiarach 45 x 95 m. Formy stylowe gmachu dostosowano do współczesnych nurtów architektury europejskiej i utrzymano w renesansowo-barokowej stylistyce. Ozdobienie budowli wykonano ze szczególnym rozmachem, pod skrupulatnym kierownictwem i nadzorem autora projektu Zygmunta Gorgolewskiego.

Charakterystyczną tendencją XIX-wiecznej architektury epoki historyzmu była synteza sztuk – malarstwa, rzeźby i sztuki zdobniczej, która znalazła swoje wcielenie w programie artystycznego zdobienia gmachu teatralnego. Hołdując dążeniom lwowskiej opinii publicznej i komitetu teatralnego architekt śmiało wprowadził w projekt również motywy narodowe. Na zewnątrz bogactwem dekoracji plastycznej wyróżnia się elewacja główna, lecz elewacje boczne i tylną również opracowano bardzo starannie i gustownie.

Złożony program ikonograficzny dekoracji plastycznej był podporządkowany opracowanemu z góry przekazu treściowemu, który każdym swoim szczegółem miał podkreślać, że gmach ten służy muzom. Szczególne znaczenie zyskała fasada frontowa, wyraźnie rozczłonkowana na trzy części: cokół, zasadniczą partię piętra oraz dekoracyjne zwieńczenie. W ozdobionej boniowaniem części parterowej znajdują się trzy główne wejścia do teatru, flankowane kolumnami doryckimi.

Podstawowym motywem fasady jest trójdzielna loggia arkadowa, rozdzielona parami kolumn korynckich. Arkady oparto na znacznie mniejszych kolumnach jońskich. Loggie flankują wysunięte nieco przed lico elewacji czworoboczne aneksy (ryzality), ozdobione kolumnami korynckimi. W półokrągłych niszach między kolumnami w siedzących pozach umieszczono trzymetrowe figury kobiece – po stronie lewej Komedia z maską teatralną autorstwa T. Barącza, po prawej – Tragedia ze sztyletem w ręku, dłuta A. Popiela.

Ponad archiwoltami loggii malowniczo usytuowano alegoryczne postacie kobiece dłuta St. Wójcika, przedstawiające Poezję i Muzykę po lewej stronie, Sławę i Fortunę w centrum, Komedię i Tragedię – po prawej. Ponad monumentalnym gzymsem koronującym zbudowano attykę ozdobioną tarczami herbowymi i symetrycznie umieszczonymi dwoma grupami geniuszy, które trzymają tarcze z herbami Lwowa Na wysokości attyki ryzality dekorują postacie ośmiu starogreckich muz.

Cztery umieszczone są od strony elewacji głównej, zaś po dwie – na elewacjach bocznych. Są to posągi Polihymnii, Erato, Kaliopy, Terpsychory, Melpomeny, Talii, Klio i Euterpe. Między nimi w płycinach umieszczono figuralne płaskorzeźby przedstawiające sceny: „Homer wygłaszający swoje poematy”, „Apollo z orszakiem muz” oraz dwie jednakowe sceny Bachanaliów. Ponad attyką zbudowano dwudziestometrowy tympanon, nieco cofnięty odnośnie lica elewacji.

Według zamysłu architekta tympanon jako miejsce koncentracji dekoracji rzeźbiarskiej całej fasady wypełniono wielofigurową kompozycją alegoryczną „Mądrość ludzkiego życia”. Wykonanie kompozycji zlecono rzeźbiarzowi Antoniemu Popielowi. Wszystkie figury trzymetrowej wysokości wykonano z wapna hydraulicznego z domieszką cementu. W centrum kompozycji znajduje się postać starca zasiadającego na sfinksie i pouczającego chłopca. Scena symbolizuje mądrość życia, które składa się z chwil radosnych i tragicznych.

Po stronie lewej autor umieścił sceny tragiczne, mianowicie porwanie niewiasty oraz opłakiwanie przez narzeczoną rycerza, umierającego na polu bitwy. Scena symbolizuje również ofiarę na ołtarz ojczyzny, dlatego obok znajdują się symbole męstwa i bohaterstwa – orzeł, miecz i tarcza. Po drugiej stronie umieszczono sceny bachanaliów i wesołej zabawy. Tympanon wieńczy sześciometrowa majestatyczna statua Sławy ze złoconym liściem palmowym w wyciągniętych ponad głową ramionach.

Towarzyszą jej dwie grupy figuralne, ustawione na monumentalnych cokołach zamykających ryzality fasady. Po stronie lewej znajduje się Geniusz Dramatu z maską teatralną i sztyletem w ręku. Po prawej – Geniusz Muzyki z lirą i wieńcem laurowym na głowie. Wszystkie trzy grupy według projektów P. Wójtowicza wykonała z kutej blachy miedzianej wiedeńska firma A. M. Beschorhera. W tejże firmie wykuto z blachy miedzianej dwie grupy symbolizujące Muzykę, ustawione w zwieńczeniu szczytów po wschodniej i zachodniej stronach kopuły teatralnej.

Gipsowe modele do nich przygotował Edward Podgórski. Drzwi wejściowe prowadzą z początku do wąskiego przedsionka, w którym mieszczą się kasy biletowe, a dalej do zaprojektowanego amfiladowo głównego westybulu połączonego z klatką schodową, która jest jedną z najważniejszych reprezentacyjnych części gmachu. Ma ona kształt prostokątnej sali o wymiarach 18,15 x 9,15 m i jest wysoka na dwa piętra. Posadzkę wykonano z płyt kaflowych układanych w mozaikę z figur wielobocznych, produkcji lwowskiej pracowni prof. G. Zuliani.

Schody wykonano z białego marmuru, balustradę z marmuru koloru porfirowego, z tralkami z serpentynu. Balustrada obiega również ściany całej klatki schodowej, akcentując jej podział na piętra. W części dolnej balustrady schodów, na marmurowych cokołach ustawiono dwa oryginalne świeczniki z brązu, wykonane według projektu Z. Gorgolewskiego. Bazy świeczników zdobią herby miasta Lwowa z koroną cesarską.

Podest schodów zbudowano z białego marmuru i ozdobiono portalem flankowanym pilastrami jońskimi, wspierającymi wolutowe zwieńczenie, wzbogacone grupą rzeźbiarską z alegorycznymi postaciami Tragedii i Komedii dłuta P. Wójtowicza. W polu zwieńczenia w 1907 r. wmurowano białomarmurowy medalion Z. Gorgolewskiego autorstwa J. Bełtowskiego. Niżej złocone daty budowy gmachu: 1897-1900. Górną część klatki schodowej ujęto wysokimi dwukondygnacyjnymi arkadami, flankowanymi pilastrami jońskimi z ciemnego stiuku.

Od strony foyer arkady częściowo przeszklono, natomiast po obydwóch stronach szerszych, po dwie z pięciu arkad zamurowano, wypełniając je prostokątnymi płycinami z pozłoconą dekoracją sztukatorską. Arkady po stronach wschodniej i zachodniej zostawiono otwartymi i ozdobiono pozłoconymi kutymi kratami balustradowymi, które zostały wykonane w pracowniach E. Gottlieba i J. Swobody. We wnękach ponad arkadami w 1900 r. ustawiono popiersia poetów J. Kochanowskiego, A. Mickiewicza, Z. Krasińskiego i J. Słowackiego, które zostały zniszczone po 1946 roku.

Od 1984 r. w tych wnękach są nowe popiersia T. Szewczenki, I. Franki, A. Puszkina i A. Mickiewicza. W centrum arkad ślepych znajdują się medaliony ujęte laurowymi wieńcami. Pierwotnie zawierały wizerunki znanych polskich dramaturgów i dyrektorów teatru lwowskiego: Niemcewicza, Bohomolca, Zabłockiego, Fredry, Kraszewskiego, Korzeniowskiego, Kamińskiego i Bogusławskiego. Zostały jednak usunięte w okresie powojennym.

W 2013 r. w czterech medalionach centralnych umieszczono nowe wizerunki T. Pawlikowskiego, J. Lewińskiego, P. Wójtowicza i A. Popiela. Ponad arkadami westybul obiega fryz z kamei autorstwa prof. E.M. Pietscha. Kamee wykonano na płótnie belgijskim i przedstawiono na nich symbole rozmaitych uczuć ludzkich. Są to alegoryczne postacie Męstwa, Śmierci matki, Tryumfu piękna, Ofiary za ojczyznę, Muzyki, Tańca, Życia, Swobody.

Pole fryzu ozdobiono wyszukaną pozłoconą sztukaterią. Szczególną uwagę przydzielono dekoracji dookoła kamei. Ponad fryzem znajduje się gzyms wieńczący oraz sklepienie zwierciadlane z oryginalnym świetlikiem w części górnej. W porze dziennej ten szklany plafon zabezpiecza dostateczne oświetlenie klatki schodowej. Boczne ścianki ponad gzymsem podzielono na dwanaście pól, w których umieszczono olejne obrazy, wykonane według szkiców i pod kierunkiem malarza T. Popiela z „pedantycznością niemal profesorską”.

W wykonaniu tych obrazów Popielowi pomagali lwowscy malarze T. Rybkowski, Z. Rozwadowski, M. Harasimowicz, D. Kotowski, W. Kryciński. Każdy z obrazów namalowano na płótnie belgijskim, przyklejono na tynk i ujęto w pozłacane ramy gipsowe. Na bocznej ścianie zachodniej umieszczono obraz „Muzyka nowożytna” (D. Kotowski), na ścianie wschodniej – „Muzyka starożytna” (W. Kryciński).

Po stronie północnej ponad portalem znajdują się obrazy przedstawiające „Mieszczaństwo lwowskie” (T. Rybkowski), „Komedia” (T. Popiel), „Chłopstwo” (Z. Rozwadowski), „Dramat” (T. Popiel), „Szlachta” (T. Rybkowski). Po stronie przeciwległej umieszczono kompozycje – „Rzeźbiarstwo” (T. Popiel), „Muzyka” (T. Popiel), „Nauka i Literatura” (M. Harasimowicz), „Śpiew” (T. Popiel), „Malarstwo” (D. Kotowski).

Między tymi obrazami są mniejsze wstawki z subtelnie namalowanymi kwiatami. Ogólna tendencja ozdobienia klatki schodowej inspirowana sztuką baroku i rokoka, wyróżnia się blaskiem złoceń i kryształowych świeczników, wspaniałością dekoracji malarskiej i rzeźbiarskiej, bogatą sztukaterią przedstawiającą palmety, gałązki, wieńce laurowe, girlandy, maski teatralne, uskrzydlone główki.

Ówczesna prasa relacjonowała: „Wraz ze wszystkimi marmurami, złoceniami, sztukateriami i medalionami klatka schodowa zaważyła w kosztorysie budowy bajeczną liczbę 50.000 złr, ale w rezultacie rzecz warta jest tego”. Do reprezentacyjnej części gmachu należy również foyer (sala lustrzana) umieszczone na poziomie I balkonu. Przepychem i pompatycznością jego ozdobienie nie ustępuje wspaniałości klatki schodowej.

Bogactwo elementów dekoracyjnych nieco równoważy ich symetryczny układ. Ten piękny salon został zaprojektowany na planie prostokąta o wymiarach 7,5 x 35 m i podzielony filarami, wspierającymi belkowanie i niewielkie balkony nad nim, na trzy części: obszerną salę środkową i dwie mniejsze boczne, z których są wejścia na loggie elewacji głównej. Trzy ogromne łukowe okna loggii i dwa duże okna boczne zapewniają dostateczne dzienne oświetlenie foyer, zaś kryształowe lustra potęgują ten efekt.

Z kolei przeszklone arkady po stronie północnej doświetlają pomieszczenia klatki schodowej. Dla wieczornego oświetlenia przewidziano cztery brązowe złocone żyrandole i świeczniki na jedną i trzy lampki. Na początku XX wieku prasa lwowska z satysfakcją donosiła: ”Foyer jest to olbrzymi wspólny salon przeznaczony dla publiczności do konwersacji antraktowej. Salon ten jest wynalazkiem i dodatkiem towarzyszącym tylko wielkostołecznym teatrom.

Lwów nie chciał pozostać w tyle i wysadził się na prawdziwe z szykiem wielkoeuropejskim urządzone foyer”. W ozdobieniu salonu dominują osiem dużych kryształowych luster weneckich, ujętych w eleganckie wyzłocone obramienia sztukatorskie, zamknięte archiwoltami i wzbogacone złoconymi postaciami puttów „fl irtujących swoimi oczkami widzów”. Ponad lustrami w supraportach umieszczono obrazy pędzla M. Harasimowicza.

W sali środkowej są to alegoryczne przedstawienia czterech pór roku – Wiosny, Lata, Jesieni i Zimy. Natomiast nad lustrami w salach bocznych są umieszczone alegoryczne przedstawienia czterech części świata – Europy, Azji, Ameryki i Afryki. Rytm pilastrów kompozytowych wykonanych ze stiuku koloru porfirowego, organizuje i akcentuje lśniące od złoceń ściany dolnej kondygnacji sali. Pilastry wspierają belkowanie, ponad którym przepruto okna zamknięte archiwoltami.

Ponad archiwoltami balkonów malowniczo usytuowano alegoryczne postacie kobiece dłuta P. Wójtowicza. Po stronie wschodniej są to alegorie Miłości i Zazdrości. Alegorię Miłości przedstawia figura młodej kobiety całującej amorka, odwrócona od Miłości figura kobiety z wężem przedstawia Zazdrość. Po stronie zachodniej umieszczono alegorie Pychy w postaci kobiety zapatrzonej na siebie w lustrze oraz alegorię Macierzyństwa – kobiety z dzieckiem.

Po dłuższych stronach sali we wnękach ponad lustrami wcześniej były popiersia wybitnych kompozytorów polskich: F. Chopina, St. Moniuszki, J. Elsnera i K. Kurpińskiego dłuta prof. P. Harasimowicza, które zostały usunięte w okresie powojennym. W 1984 r. wykonano nowe popiersia XIX-wiecznych kompozytorów: Ukraińców M. Łysenki i S. Hułaka-Artemowskiego oraz Rosjan M. Glinki i P. Czajkowskiego.

Przy północnej ścianie w centrum sali w 2002 r. ustawiono popiersie patronki Opery lwowskiej Salomei Kruszelnickiej, wybitnej śpiewaczki światowej sławy, absolwentki konserwatorium lwowskiego, która wielokrotnie wystąpiła na lwowskiej scenie. Odlaną z brązu postać śpiewaczki ustawiono na postumencie metrowej wysokości ze sztucznego czerwonego marmuru. W następnych latach dołączono cztery brązowe popiersia znanych tenorów A. Myszugi i M. Mencyńskiego, dyrygenta J. Woszczaka i scenografa E. Łysyka.

Wszystkie nowe rzeźby wykonał współczesny rzeźbiarz lwowski J. Skakun. Autorem projektu artystycznego zdobienia foyer i szkiców wszystkich obrazów był St. Dębicki, znany malarz, absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, Paryżu i Wiedniu. Ponad gzymsem wieńczącym analogicznie do klatki schodowej umieszczono cykl z dwunastu obrazów, natomiast strop zdobią trzy duże panneau pędzla Dębickiego.

W centrum autor umieścił alegorię Poezji w postaci niewiasty zasłuchanej w głos dzwonu, którego sercem jest geniusz uzmysławiający natchnienie. Obok putto trzymające książkę. Po stronie wschodniej znajduje się alegoria Muzyki, przedstawiona jako kobieta grająca na harfie w otoczeniu puttów i obłoków. W plafonie od strony zachodniej przedstawiono alegorię Tańca w postaci niewiasty z tamburynem w ręku i w otoczeniu korowodu puttów.

Ozdobienie sufitu cechuje monumentalność, „rozmach i rozpęd, z jakim nie cofa się artysta przed żadnym tematem”. Sceny w plafonach żywo przypominają barokową polichromię sklepień XVIIIwiecznych świątyń, lecz z lekkim powiewem stylizacji i impresjonizmu. Subtelne, jasne, beżowe, różowe i fioletowe kolory rozwiewających się sukni Dębicki zharmonizował z błękitem tła, perłowymi chmurkami i delikatnie zaznaczonymi gałązkami zieleni.

Z kolorystyką plafonu kontrastują umieszczone niżej obrazy, bogate w jaskrawe kolory, pełne ruchu, a nawet rozbudowanej akcji. Ich autorem również jest St. Dębicki i współpracujący z nim artyści J. Zuber, St. Kaczor-Batowski i A. Augustynowicz. Osiem obrazów przedstawiają sceny ze znanych utworów teatralnych autorów polskich, a jeszcze cztery – alegorie uczuć ludzkich. Na bocznej ścianie zachodniej umieszczono obraz ze sceną ze spektaklu W. Bogusławskiego „Krakowiacy i górale”, na ścianie wschodniej – „Karpaccy górale” J. Korzeniowskiego.

Obydwa obrazy są pędzla J. Zubera. Po stronie północnej foyer znajdują się: scena z dramatu J. Kochanowskiego „Odprawa posłów greckich” (J. Zuber), „Alegoria Bohaterstwa” (St. Dębicki), scena z komedii A. Fredry „Zemsta” (A. Augustynowicz), „Alegoria Miłości” (St. Dębicki), scena z dramatu „Balladyna” J. Słowackiego (St. KaczorBatowski). Po stronie południowej przedstawiono scenę z dramatu A. Felińskiego „Barbara Radziwiłłówna” (St. Kaczor-Batowski), „Alegoria Sprawiedliwości” (St. Dębicki), scenę z komedii F. Zabłockiego „Fircyk w zalotach” (A. Augustynowicz), „Alegoria Mądrości” (St. Dębicki) i scenę ze słynnej opery „Halka” kompozytora St. Moniuszki (St. Kaczor-Batowski).

Wśród wszystkich obrazów wyróżniają się sceny ludowe z utworów dramatycznych „Krakowiacy i górale” i „Karpaccy górale” Juliusza Zubera. Zachwycała się nimi już ówczesna krytyka lwowska, a „Słowo Polskie” pisało: „Ile tam w każdej twarzy życia i jędrności, ile plastyki i dokładności, a zarazem rozmachu w rysunku”. W tych obrazach Zubera jest odczuwalny duch secesji, uderza bogactwo kolorów strojów ludowych i różnorodność typów ludzkich.

Bardziej akademicko wyglądają sceny na obrazach Batowskiego i Augustynowicza. Krytyka zarzucała Dębickiemu „niepiękne” rysy twarzy kobiet na alegorycznych wyobrażeniach uczuć ludzkich Bohaterstwa, Sprawiedliwości i Mądrości. Do tego można dodać też sztywność w rysunku. Sytuację ratuje jedynie Miłość, która patrzy „niezmiernie tkliwie i ma bezbrzeżnie niebiańsko rozkoszne oczy”. Może autorowi właśnie o to chodziło!

Jurij Smirnow, Kurier Galicyjski, 2016 r, nr. 18 (262)