Noc Kupały, zwana też Nocą Świętojańską. Czyli jak chrześcijaństwo i kultura masowa przejęły obrządek pogański

Ognisko w Noc Kupały (Białoruś). Fot. CenterOfCrafts/CC BY-SA 4.0

Noc Kupały, czyli dzień przesilenia letniego 21-22 czerwca, ma rzecz jasna swoje źródła w folklorze dawnych Słowian. Jednak szczególne znaczenie najdłuższego dnia w roku obecne było ceremoniach praktycznie każdego kręgu kulturowego – od Celtów aż po Majów, Azteków, Inków i ludy północnoamerykańskie.

Przesilenie jako zjawisko astronomiczne oznacza, że ​​Słońce osiągnęło zwrotnik Raka i biegun północny jest najbardziej wychylony w stronę gwiazdy centralnej Układu Słonecznego. Słowem, przesilenie letnie to najdłuższy dzień w roku. Według wierzeń zebrane w tym dniu zioła będą miały moc uzdrawiającą, woda będzie miała największą moc oczyszczająca. Magiczne właściwości będzie miał również ogień.

Kościół nie był w stanie zakazać pogańskich świąt ludowych. Kiedy nie można czegoś zakazać, nie pozostaje nic innego, jak zmienić nazwę obrzędu i uczynić go „swoim”. W ten sposób do ludowego święta Nocy Świętojańskiej przylepiono chrześcijańskiego świętego Jana Chrzciciela. Święto zostało przesunięte i obchodzi się je 24 czerwca, jako wspomnienie narodzin św. Jana Chrzciciela. Jednak wraz z ekspansją chrześcijaństwa nie wiąże się go z przesileniem letnim.

Jan Chrzciciel był prorokiem przed Jezusem Chrystusem. Według przekazu Nowego Testamentu to on ochrzcił Jezusa. W głównych nurtach chrześcijaństwa postać Jana jest kultywowana, dlatego w katolicyzmie i prawosławiu jest szereg poświęconych mu świąt. Jan, wschodniosłowiański Iwan, to imię proroka-chrzciciela. Stąd święto Kupały oznacza uczczenie Chrzciciela. W tradycji zachodniej nazywany jest Janem Baptystą. Słowo „baptysta” pochodzi od greckiego „baptismos”, co tłumaczy się jako rytualne obmycie.

Nie wiadomo, jaka była prawdziwa nazwa tego święta ludowego. Niektórzy badacze uważają, że nazwa była związana z imieniem słowiańskiego bóstwa o imieniu Kupało, które było utożsamiane z płodnością i kwitnieniem. W tym znaczeniu święto oznaczało odnowienie i odrodzenie natury, symbol siły i energii witalnej. Elementem kluczowym było w nim oczyszczenie, stąd podczas obrzędów wiązano z nim przeskoczenie przez ognisko, zaś obmycie w wodzie oznaczało pozbycie się nagromadzonych duchowych nieczystości. Uważano, że w tym okresie szczególnie aktywne są gobliny leśne, syreny, duchy wodne i skrzaty, ale ich aktywność, w przeciwieństwie do innych dni w roku, nie jest skierowana przeciwko ludziom. Woda i ogień nabyły magiczne moce, a gdzieś głęboko w lasach, z dala od ludzkich oczu, rozkwitła magiczna paproć.

Uczestnicy tego święta tańczą wokół ognia, przeskakują przez płomienie, posyłają wianki na zbiorniki wodne i zbierają zioła. Grupowe ablucje i oczyszczenie przez ogień, wróżby, oczyszczanie ze złych duchów, egzorcyzmy czarownic, szaleństwo „złych duchów”, palenie słomianych kukieł nawiązują do ludzkich ofiar w kulturze Słowian. Wskazuje to na to, że przed chrystianizacją w tym dniu Słowianie mogli czcić letnie bóstwo.

W tradycji zachodniosłowiańskiej uczestnicy święta Kupały popularnie jeżdżą „na ognistym kole”, które symbolizuje ciepło słońca. Obrzędami wspólnymi dla kultur, w których czci się Kupałę, prócz wspomnianej dominacji wody i ognia, jest palenie słomianej kukły Kupalnicy, żeńskiego symbolu płodności, symbolizującego oczyszczenie i odpuszczenie grzechów, a także poszukiwanie kwitnącej paproci. Oczywiście istnieją różnice regionalne. Pogańskie święto Ligo na Łotwie to przede wszystkim imieniny Janisa, Jana i Ligi. W niektórych regionach Białorusi, o świcie w dzień Iwana, po wybraniu najpiękniejszej dziewczyny, jej przyjaciele rozbierali ją do naga, oplatali ją wiankami i kwiatami, zawiązywali jej oczy i prowadzili do lasu, gdzie, jako „dzewka-kupała”, rozdawała przygotowane wcześniej wianki.

Rytualnymi poczęstunkami podczas święta Kupały i nazajutrz są „wotywna kasza” z jęczmienia, podawany w różnych wariantach m.in. z masłem, ser kminkowy, wareniki twarogowe, kasza mączna, słodkie ciasta z mielonymi nasionami konopi, cebulą i czosnkiem, kwas chlebowy, jajka na smalcu, oraz piwo jęczmienne, wódka i wino.

Święto Iwana Kupały odcisnęło swoje piętno na słowiańskim folklorze. Do dziś zachowało się wiele dotyczących go pieśni, bajek, przysłów i powiedzeń. Jego ślady ugruntowały się we współczesnej kulturze. Noc Świętojańska/Noc Kupały to temat stały w sztuce, muzyce, literaturze i kinie. Tradycja wypuszczania wianków na Wiśle, znana jako „Wianki”, przerodziła się w wydarzenie publiczne z koncertami i pokazami. To przykład, jak tradycje pogańskie wpisały się nie tylko w kulturę chrześcijańską, ale są obecne w kulturze popularnej.

TB

Podziel się tym z innymi. Udostępnij na: