Madonna Ostrobramska O historii Ostrej Bramy w Wilnie i cudownym obrazie

Widok na Ostrą Bramę 1912 rok.

Po wypędzeniu Moskali z Wilna, od 1661 roku rozpoczyna się w tym mieście kult Najświętszej Maryi Panny Ostrobramskiej. Historia Ostrej Bramy i kaplicy, a także obrazu NMP jest następująca.Ostra Brama w Wilnie jest jedyną ocalałą bramą obronną. Zbudowana w latach 1502-1522, nazywana była początkowo Miednicką, ponieważ stąd prowadziła droga do Miednik Królewskich i dalej do Oszmiany i Mińska. Później zaczęto nazywać ją Ostrą, gdyż prowadziła na przedmieście zwane Ostrym Końcem.

W źródłach notowana od 1514 roku. Brama jest wysoka, czworoboczna, pokryta dachem z attyką polską, ozdobioną motywami architektonicznymi i figurami dwóch gryfów, trzymających tarczę z Pogonią. W XVIII w. były tu ciężkie wrota żelazne, których ślady pozostały do dziś. Pod gzymsem widnieje prawdopodobnie głowa Hermesa, patrona kupców i złodziei, oraz pięć okrągłych strzelnic i wnęka, w której znajdował się obraz Chrystusa, przeniesiony później do katedry. Obecnie na tym miejscu znajduje się fresk. W części wschodniej zachował się spory odcinek muru miejskiego z otworami strzelniczymi. Na Bramie tej, jak i na innych bramach miejskich, nie tylko w Wilnie, średniowiecznym zwyczajem zawieszano obrazy Chrystusa, Matki Boskiej, świętych – wprost na murze. Obrazy co pewien czas zmieniano, np. z powodu ich zniszczenia, a niektóre chroniono od słoty drewnianymi drzwiczkami i zasłonami.

Z przekazów późniejszych wiemy, że przez jakiś czas wisiały na bramie dwa obrazy: od strony wewnętrznej Matki Boskiej, od strony zewnętrznej Pana Jezusa (Salwatora). Obrazy wisiały we wnękach. Do czasu założenia klasztoru karmelitów przy Bramie Miednickiej w 1626 roku, obraz Matki Boskiej nie odbierał specjalnej czci wiernych i nie miał kapliczki. Wisiał we wnęce z okiennicami, którymi chroniono go od deszczu i śniegu. Około 1630 r. zastąpiono go nowym obrazem, namalowanym przez nieznanego malarza. Przed obrazem był ganeczek, do którego prowadziły wąskie schody, po których można było wejść i zapalić znajdujące się tam lampy. Gdy karmelici bosi założyli przy Bramie Miednickiej klasztor, zwrócili uwagę na obraz Madonny, zaczęli sami go czcić i szerzyć jego kult wśród wiernych.

Był to jednak kult prywatny, bo obraz, jak i mury obronne były własnością miasta. Po zbudowaniu kościoła św. Teresy w 1650 roku i po zakończeniu okupacji moskiewskiej Wilna (1655-1661), w roku 1668 magistrat wileński oddał obraz pod opiekę wileńskich karmelitów. W 1671 r. z inicjatywy księdza Franciszka Kielczewskiego (znanego jako o. Karol od Ducha Świętego), zbudowano przy bramie drewnianą kaplicę. W czasie budowy kaplicy obraz znajdował się w kościele św. Teresy i tam go czczono i uwielbiano. Według przekazów, uroczyste wyświęcenie kaplicy i wprowadzenie do niej obrazu Matki Boskiej odbyło się 12 kwietnia 1671 roku. W uroczystości prawdopodobnie uczestniczył sędziwy biskup Aleksander Sapieha (1624-1671), który wyświęcił kaplicę, oraz najwyżsi dostojnicy świeccy Wielkiego Księstwa Litewskiego, profesorowie i studenci Akademii Wileńskiej, jak również ludność Wilna licznie zebrana przy Ostrej (Miednickiej) Bramie. Obraz z kościoła do kaplicy przenieśli hetman Michał Kazimierz Pac (ok. 1624-1682), Krzysztof Zygmunt Pac (1621-1684), kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego, książę Aleksander Hilary Połubiński (1626-1679), marszałek wielki litewski i senatorowie.

Ks. Tadeusz Sieczka (1902-1941), jeden z badaczy Ostrej Bramy, pisał, że w czasie tych uroczystości nałożono na obraz srebrną szatę oraz jedną koronę. Od tego roku zaczyna się kult Matki Boskiej Ostrobramskiej. Zasłużonym dla szerzenia kultu Madonny z Ostrej Bramy był karmelita Franciszek Kielczewski. Dzięki niemu karmelici stali się opiekunami obrazu, dołożył on wiele starań w budowę kaplicy i zorganizował wspomniane uroczystości introdukcyjne. Specjalne «nabożeństwo ostrobramskie» zaczęto obchodzić po pożarze Wilna, jaki wybuchł 18maja 1706 roku. Za dziewięć lat wybuchł w Wilnie kolejny wielki pożar, w którym spłonęła drewniana kaplica Ostrobramska.

Karmelici zdołali uratować obraz Matki Boskiej i przeniesiono go do kościoła św. Teresy. Na miejscu drewnianej zbudowano murowaną kaplicę w stylu barokowym i po jej ukończeniu w 1726 r. umieszczono w niej obraz NMP. W 1735 roku zaczęto obchodzić w listopadzie święto Opieki Matki Najświętszej, które stało się główną uroczystością ostrobramską, obchodzoną 16 listopada każdego roku. Na to święto aż do 1790 r. przenoszono wizerunek Maryi do kościoła św. Teresy. Po 1798 roku obrazu nie przenoszono, gdyż w kościele umieszczono kopię, namalowaną przez Fabiana Meynarowicza. W 1761 roku karmelita o. Hilarion (ks. Rościszewski) wydał Relację o Cudownym Obrazie. W 1764 r. obok kaplicy dobudowano zakrystię. Natomiast dopiero w 1773 roku papież Klemens XIV (1705-1774) uznał kult Matki Boskiej Ostrobramskiej oraz zatwierdził założone przy Ostrej Bramie bractwo Opieki Najświętszej Maryi Panny. W 1791 roku architekt Piotr de Rossi (ok. 1760 – po 1811) wykonał projekt nowego ganku murowanego przy Ostrej Bramie w Wilnie.

W 1794 przy Ostrej Bramie miało miejsce starcie oddziału wojsk rosyjskich, szturmujących Wilno, z obrońcami miasta (powstańcami Jakuba Jasińskiego). Podczas tych zajść ucierpiała kaplica i wizerunek. Uszkodzenia naprawiono w tym samym roku. Od 1773 roku kult Matki Bożej Ostrobramskiej przybierał na sile. Nabożeństwa starano się uświetniać przez dekoracje i iluminacje kościoła i Ostrej Bramy. Sprowadzano orkiestry, a nawet kupowano proch do armatek, znajdujących na tejże bramie, z których żołnierze w czasie święta strzelali. Ulica prowadząca przez Ostrą Bramę była ruchliwą arterią miasta, a przez to, że znajdował się tu tak bardzo czczony obraz Bogarodzicy, nabrała ona swoistego charakteru. Stawała się miejscem modlitwy. Ludzie przechodząc tędy zdejmowali czapki, a także klękali, aby się pomodlić. Ponieważ Żydzi głośnym handlem przeszkadzali w nabożeństwach, dlatego w 1785 roku wyrokiem Głównego Trybunału Litewskiego zabroniono Żydom tu uprawiania handlu, a także nakazano przechodzącym przez Ostrą Bramę do kościoła św. Nikodema, który stał za Bramą, zdejmować czapki. W latach 1829-1830 przeprowadzono restaurację kaplicy. W tym też czasie dobudowano po lewej stronie piętrową galerię ze schodami do kaplicy.

Karmelici opiekowali się Ostrą Bramą do 1844 roku, kiedy to ich klasztor został skasowany przez rząd carski i przekazany duchowieństwu prawosławnemu. Kościół św. Teresy i Ostra Brama przeszły pod opiekę duchowieństwa diecezjalnego. W 1849 roku sprawiono metalowe wotum w formie dużego półksiężyca, które umieszczono u dołu obrazu, i od tego czasu jest ono bardzo charakterystycznym elementem jego dekoracji. W 1861 roku, w przededniu powstania styczniowego 1863 r., Ostra Brama stała się punktem wyjścia pochodów patriotycznych, które od Ostrej Bramy podążały do Katedry. Po stłumieniu powstania styczniowego w 1864, w obawie przed niepożądanymi reakcjami władz rosyjskich, polski napis na frontonie kaplicy: «Matko Miłosierdzia pod Twoją obronę uciekamy się» zmieniono na łaciński. Po powstaniu styczniowym groźba zawisła nad Ostrą Bramą. Władze carskie bowiem w kulcie Matki Boskiej widziały czynnik podtrzymujący w Wilnie i na Wileńszczyźnie katolicyzm i patriotyzm polski. Generał-gubernator Michaił Murawiow (1796-1866) chciał kaplicę zamknąć i obraz przenieść do prawosławnego klasztoru św. Ducha.

Zamierzeń tych nie zdążył jednak zrealizować, gdyż w 1865 roku został z Wilna odwołany. Ponadto pisarze rosyjscy Ksenofont Goworski (1811-1871), Nikołaj Sokołow (1835-1874), I. Kozłowski i A. Tyrłow usiłowali udowodnić, że obraz ten jest pochodzenia wschodniego i powinien wrócić do prawosławnych. Powoływali się na Teodora Narbutta (1784-1864), który w swoich Dziejach narodu litewskiego zamieścił notatkę Daniela Łodziaty, dziekana raduńskiego i kanonika wendeńskiego z XVII wieku, jakoby wizerunek ten w XIV wieku przywiózł z Chersonu książę Olgierd. Pisarze i publicyści polscy W. Nowakowski, Antoni Wysłouch (1864-1940), Władysław Zahorski (1858-1927), wykazali w swoich publikacjach, że roszczenia prawosławnych są bezpodstawne, a ponadto historyk Antoni Wysłouch udowodnił, iż rzekoma notatka Daniela Łodziaty jest fałszerstwem samego Teodora Narbutta. Obecna Kaplica jest niewielka, sklepiona łukami, oświetlona przez trzy duże okna, opatrzone żelazną balustradą. Na tympanonie znak Opatrzności Bożej, a nad nim sygnaturka zwieńczona krzyżem. Niżej napis łaciński: Mater Misericordia, sub Tuum Praesidium confugimus. Obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej Wizerunek Matki Boskiej, prawdopodobnie z XVII wieku, znajdujący się w kaplicy ostrobramskiej, przez wiernych uważany za cudowny. Jest jednym z symboli chrześcijaństwa w Polsce i na Litwie. Obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej został prawdopodobnie namalowany w Wilnie około lat 1620-1630. Był on częścią obrazowego dyptyku (zespołu dwóch obrazów), zapoczątkowanego przez niderlandzkiego italianistę, Martina de Vosa (kopiowanego, m.in., w Krakowie itd.), przedstawiającego Chrystusa-Salvatora, a na zewnętrznej – obraz Matki Boskiej (później obraz Chrystusa zdjęto – przechowywany był w klasztorze ostrobramskim, potem w wileńskiej katedrze, a po 1953 r. – w zbiorach Muzeum Sztuki w Wilnie.

Obecny wygląd Ostrej Bramy

Wizerunek Madonny Miłosierdzia namalowany został na deskach dębowych techniką temperową na podkładzie klejowo-kredowym. Obraz ma wymiary 200 na 165 cm. Jest umieszczony na ścianie zewnętrznej, patrząc od strony miasta. Na przeciwległej ścianie znajduje się duże okno, z którego widać starówkę (w «Panu Tadeuszu » brama zostaje obrócona). Autor obrazu nie jest znany. Niektórzy przypisują autorstwo Łukaszowi – artyście krakowskiemu, który podobny obraz namalował w 1624 dla kościoła Bożego Ciała w Krakowie. Według legendy Matka Boska ma rysy Barbary Radziwiłłówny. Zdaniem prof. Marii Kałamajskiej- Saeed pierwowzorem zarówno obrazu krakowskiego jak i wileńskiego był obraz fl amandzkiego malarza Martina de Vosa (1532- 1603) namalowany około 1580 r. w dwóch wersjach grafi cznych, różniących się układem rąk. Pierwszy z tych wariantów, rytowany przez Hieronima Wierixa (1551-1619), przedstawiający Maryję ze skrzyżowanymi na piersi rękoma, stał się wzorem dla obrazu ostrobramskiego, natomiast według drugiego, rytowanego przez Antoniego Wierixa (1652-1624), namalowany został obraz Matki Boskiej krakowskiej, podobnej do Ostrobramskiej, mającej jedynie ręce złożone w geście modlitewnym.

Wizerunek Matki Miłosiernej około 1671 r. został zasłonięty srebrną, złoconą sukienką. Pod tą metalową sukienką Ostrobramska Pani ubrana jest w czerwoną tunikę z podwiniętymi rękawami. Szyja okryta jest szalem, a głowa – białą chustą. Widoczna jest tylko wyrazista twarz i skrzyżowane na piersiach dłonie. Wizerunek przedstawia Madonnę bez Dzieciątka – twarz Maryi pociągła, głowa lekko pochylona w prawo, szyja smukła, oczy półprzymknięte, ręce skrzyżowane na piersiach. Odziana w płaszcz zielonawoniebieski, tunika fałdzista, czerwona o zawiniętych szerokich rękawach. Tło obrazu brązowe, głowa Maryi otoczona promienną aureolą. Od 1849 r. charakterystyczną ozdobę obrazu stanowi wielki, odwrócony sierp srebrnego półksiężyca z wygrawerowanym napisem «Dzięki Tobie składam Matko Boska za wysłuchanie próśb moich, a proszę Cię, Matko Miłosierdzia, zachowaj mnie nadal w łasce i opiece Swojej Przenajświętszej W. I. J. 1849 roku» – wotum z 1849. Choć nigdy nie był przymocowany do obrazu, tworzy z nim jednak optycznie jedność, pełniąc rolę wyrazistego akcentu zamykającego kompozycję całości. Na całą kompozycję wizerunku Pani Ostrobramskiej składają się dwie korony (nałożona jedna na drugą). Korony są ze złoconego srebra, jedna barokowa dla Królowej Niebios, druga rokokowa dla Królowej Polski. Wkrótce po odzyskaniu niepodległości przez Polskę pomyślano o koronacji obrazu Matki Boskiej. Arcybiskup Romuald Jałbrzykowski (1876-1955), metropolita wileński w czasie swojej pierwszej wizyty w Rzymie na audiencji w dniu 21 stycznia 1927 roku poprosił papieża Piusa XI (1857-1939) o pozwolenie na koronację. Dekret wyrażający zgodę na to wydała Kongregacja Obrzędów dn. 9 lutego 1927 roku. Przed koronacją dokonano konserwacji obrazu. Uczynił to prof. Jan Rutkowski (1881- 1940), który wcześnie konserwował obraz Matki Boskiej Częstochowskiej.

Uroczysta koronacja Madonny odbyła się 2 lipca 1927 roku. W przeddzień o godzinie 17-ej w procesji przeniesiono obraz Matki Boskiej z Ostrej Bramy do Katedry. W pochodzie brało udział 7 arcybiskupów i biskupów, około 500 kapłanów i liczne rzesze wiernych. Główne uroczystości odbyły się 2 lipca o godzinie 10. Obraz Madonny, umieszczony na specjalnym ołtarzu przed katedrą, ukoronował kardynał Aleksander Kakowski (1862-1938). Do koronacji użyto nowych, sporządzonych ze złota koron, ufundowanych ze składek społecznych. Insygnia te zaginęły w czasie II wojny światowej. Następnie kazanie wygłosił biskup Kazimierz Mikołaj Michalkiewicz (1865-1940), sufragan wileński. W tym samym czasie kardynał August Hlond (1881-1948), prymas Polski, odprawiał mszę św. dla pielgrzymów w kościele św. św. Jakuba i Filipa na Łukiszkach, a biskup Józef Rancan, sufragan ryski – w kościele św. Jerzego przy placu Elizy Orzeszkowej. Miały to być celebry na otwartym powietrzu – na placu Łukiskim i placu Orzeszkowej, ale padający deszcz w tym przeszkodził.

Na placu Orzeszkowej miała być odprawiana Msza św. z kazaniami w języku litewskim. Uroczyste Te Deum i przeniesienie z powrotem obrazu do Ostrej Bramy zakończyły obrzędy koronacyjne, w których wzięło udział 28 biskupów z prymasem A. Hlondem na czele. W koronacji uczestniczył prezydent Polski Ignacy Mościcki (1867-1946), marszałek Józef Piłsudski, szereg ministrów i rzesza wiernych. Kaplicę odnawiano pod kierunkiem Jana Borowskiego (1890- 1966) w latach 1931-1932. W 1933 roku – po kampanii prasy nacjonalistycznej – przywrócono polski napis na Ostrej Bramie (według projektu Jerzego Hoppen). W 1936 roku opiekę nad kaplicą Ostrobramską przejęli ponownie karmelici. Podczas wojny Cudowny Obraz decyzją arcybiskupa metropolity Romualda Jałbrzykowskiego pozostał w Wilnie, wśród swoich wiernych, modlących się teraz o wyzwolenie spod okupacji niemieckiej i sowieckiej. W sowieckim Wilnie Ostra Brama pozostawała otwarta. Wspomnienie Matki Boskiej Ostrobramskiej obchodzone jest 16 listopada. W 1993 roku Ostrą Bramę nawiedził papież Jan Paweł II. Zgodnie z tradycją, wielu wiernych pokonuje schody wiodące do kaplicy na kolanach. Wokół ołtarza znajdują się wota dziękczynne. Obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej znany jest wśród katolików na całym świecie. Kaplicę wyłożono srebrnymi wotami, których jest około ośmiu tysięcy. Na prawym fi larze zawieszona jest srebrna plakietka, ofi arowana przez marszałka Józefa Piłsudskiego z napisem: «Matko, dziękuję Ci za Wilno»

Mieczysław Jackiewicz/Magazyn Polski NR 2(86) LUTY 2013

Podziel się tym z innymi. Udostępnij na: