Lektura na weekend: Czujkow i „wyzwolenie” Ukrainy (cz. 2)

Zwycięstwo pod Kurskiem stworzyło wrażenie, że Armia Czerwona przetrąciła kark niemieckiemu Wehrmachtowi. Odurzony lipcowym sukcesem Stalin nalegał na odbicie Kijowa z rąk niemieckich przed 7 listopada 1943 r., w rocznicę bolszewickiego przewrotu październikowego. Zachcianka Najwyższego Głównodowodzącego przyczyniła się do przyśpieszenia prac nad zabezpieczeniem logistycznym przygotowywanej ofensywy. To spowodowało słabsze zaopatrzenie wojska, które były narażone na ogromne straty.

Stawka próbowała zakłócić plany niemieckie i zdecydowała się na kontynuowanie działań bez pauzy operacyjnej. Początek wiosny 1944 r. upłynął na uderzeniach trzech frontów ukraińskich – 4 marca zaatakował 1. FU w ramach proskurowsko-czerniowieckiej operacji, dzień później 2. FU rozpoczynając humańsko-botoszańską operację, zaś po kolejnych 24 godzinach zaczął walczyć 3. FU w ramach bieriezniegowacko-sniegirowskiej operacji. Zgodnie z planem gen.-arm. Malinowskiego główne uderzenie i zajęcie drugiego dnia miasta Nowy Bug przypadło 8. AGw i 46. A. Po przełamaniu linii obronnych do akcji miała wejść Konno Zmechanizowana Grupa (KZG) gen.-ltn Issy Plijewa. Szóstego dnia walk Malinowski planował dotrzeć do rubieży Zasielie-Burchanowka-Sniegirowka, aby tym samym odciąć możliwość odwrotu Niemców. W paśmie 46. A został użyty 23. KPanc dla rozwinięcia sukcesu taktycznego. Pozostałe armie 3. FU miały przeprowadzić uderzenia pomocnicze. Łącznie sześćdziesiąt dywizji strzeleckich, wspieranych przez 7.184 dział i moździerzy, 573 czołgów oraz samobieżnych dział, a także 593 samolotów zaatakowało część GA A (feldmarszałka E. Kleista), mogącą przeciwstawić jedynie trzydzieści trzy niemieckie i rumuńskie DP, posiadające o połowę mniej artylerii, tylko 359 czołgów i dział szturmowych oraz 600 samolotów.

Ogień artyleryjski obwieścił świtem 6 marca uderzenie głównych sił 3. FU. Jednakże z powodu gęstej mgły, uniemożliwiającej prowadzenie celnego ognia artyleryjskiego ostrzał i walka zostały przełożone do chwili poprawienia się pogody. Dopiero w południe artyleria ponownie otworzyła ogień, a piechota poszła do ataku. Silna obrona niemiecka zmusiła dowódcę frontu do wprowadzenia KZG Plijewa w pasie natarcia 8. AGw. Jej działania okazały się dużym zaskoczeniem dla Niemców i w ciągu kilku godzin udało się podkomendnym Plijewa przebić do strefy operacyjnej. Mimo bezdroży czerwonoarmiści robili postępy w dzień i w nocy przy ciągłej walce z rozproszonych oddziałami niemieckimi. Wczesnym rankiem 8 marca KZG Plijewa dotarła do Nowego Bugu i po krótkich walkach zajęła miasto. Niemiecki front został rozcięty na dwie części, a później siły Plijewa skierowały się na południe, ku Basztance, odcinając od północnego zachodu niemiecką 6. A (gen.-płk Karl Adolf Hollidt).

Również 5. AUderz oraz 6. i 28. A usiłowały się przebić się przez obronę niemiecką. Do 11 marca czołgi i kawaleria Plijewa dotarły do Barmaszowa. Wyczuwając zagrożenie okrążenia, dowództwo niemieckie postanowiło wycofać wojska za Boh. KZG Plijewa nie wystarczyło sił na kontynuowanie ofensywy i jednoczesne blokowanie okrążonych oddziałów niemieckich, dlatego została wzmocniona 23. KPanc. Jednakże zmiana dyslokacji związku pancernego zmusiła załogi czołgów do walk w innej części fontu, przez co nie mogły pomóc w pełnym okrążeniu 6. A. Co gorsza wieczorem 11 marca, podczas niemieckiego nalotu zginął dowódca pancerniaków, gen. Jefim Puszkin. Następnego dnia awangarda KZG osiągnęła Sniegirowkę, przerywając drogi odwrotu części sił gen. Hollidta i okrążając trzynaście dywizji niemieckich.

Niemniej zbyt mała przewaga czerwonoarmistów była nie wystarczająca do sformowania mocnego oskrzydlenia. Jednostki 8. AGw, wspierane przez 23. KPanc, były zaangażowane w zaciekłe walki z dwoma niemieckimi korpusami w okolicach Władimirowki-Basztanki. Niemcy postanowili przełamać okrążenie pod Bieriezniegowatoje. W zażartych walkach znacznym siłom niemieckim udało się przełamać linie okrążenia KZG Plijewa oraz wycofać się za rzeki Inguł i Boh za cenę pozostawienia znacznej ilości uzbrojenia i wyposażenia wojskowego. Działając w oderwaniu od własnej logistyki siły Plijewa doświadczały niedoboru zaopatrzenia – dlatego 262. Dywizja Lotnicza Nocnych Bombowców otrzymała zadanie dostarczenia zaopatrzenia. Tymczasem z dużym powodzeniem walczyła 28. Armia w południowej części frontu, gdy 11 marca podporządkowany jej 2. KZmechGw zajął Bierysław, a dwa dni później Chersoń. W walce o miasto wyróżnili się żołnierze z 49. DSGw i 295. DS. Równocześnie, wojska 57. i 37. A przedarły się przez niemiecką obronę i zdobyły węzły komunikacyjne w Dolinskaja i Bobryniec. Kontynuacja działań ofensywnych pozwoliła 18 marca wojskom 3. FU osiągnąć Nikołajew.

Siły niemieckie poniosły poważne ciężkie straty w szeregach i stanie posiadania broni ciężkiej, co dotyczyło 9. DPanc oraz 15., 294., 302., 304. i 335. DP. Wspomniana dywizja pancerna i 16 DZmot. utraciły zdolności bojowe, a 125. DP została rozwiązana. Do niewoli trafiło 13.600 żołnierzy niemieckich. Brak jest danych na temat strat wojsk 3. FU w jakże kosztownej bieriezniegowacko-sniegirowskiej operacji, prowadzonej w niesprzyjających warunkach pogodowych.

Pomimo wiosennych roztopów, wojska 3. FU pokonały niemiecką 6. A, docierając na głębokość 140 km i odbijając dużą część prawobrzeżnej Ukrainy. Klęska doprowadziła do marcowych dymisji gen. Hollidta i feldmarsz. von Kleista.

Zgodnie z rozkazami Stawki 3. FU wznowił już 26 marca działania ofensywne prowadzące do zajęcia Odessy i osiągnięcia Dniestru w rejonie położonym na północny zachód od tego portu. Dotychczasowe sukcesy Malinowskiego wydawały się Stawce całkowicie zadowalające, aby powierzyć jego frontowi zadania prowadzenia marszu w głąb Rumunii. Jeden z biografów Malinowskiego tak pisał o nim „choć niezwykle zdolny, waleczny i przenikliwie inteligentny, był także uparty, nadmiernie ambitny, skłonny do próżności, a czasem, kiedy wymagały tego okoliczności – pozbawiony skrupułów. Kiedy podjął jakąś decyzję, nic nie mogło zmienić jego determinacji aby zrobić wszystko po swojemu”.

Malinowski dysponował 1 kwietnia 1944 r. potężną siłą sześciu armii ogólnowojskowych – 57. A gen. ltn. Nikołaja Gagena, 37. A gen. ltn. Michaiła Szarochina, 46. A gen. ltn. Wasilija Głagolewa, 8. AGw gen. płk. Wasilija Czujkowa, 6. A gen. ltn. Iwana Szlemina i 5. AUderz gen. płk. Wiaczesława Cwietajewa. Armie te zostały rozmieszczone pod koniec marca w powyższym ugrupowaniu od północy do południa. Siłę przełamania stanowiła nadal Konno-Zmechanizowana Grupa Plijewa (4. KKawGw i 4. KZmechGw) oraz 23. KPanc i 2. KZmechGw. Gros sił frontu Malinowskiego to pięćdziesiąt dywizji strzeleckich oraz po jednej dywizji powietrznodesantowej i rejonie umocnionym, tworzących szesnaście korpusów strzeleckich. Front ataku rozciągał się na od rejonu rzeki Wozniesieńskiej do portowego Nikołajewa. Wojska 3. FU wspierały dwie dywizje artylerii i szesnaście samodzielnych pułków artylerii; pięć brygad, dwanaście pułków i jeden dywizjon artylerii przeciwpancernej; jedna samodzielna brygada i sześć samodzielnych pułków moździerzy; dwie brygady i dziewięć pułków moździerzy gwardii (Katiusze); cztery dywizje, dziewiętnaście pułków i trzy samodzielne dywizjony artylerii przeciwlotniczej. Siłami wsparcia piechoty było (poza wspomnianymi korpusami szybkimi) pięć brygad pancernych i dziewięć samodzielnych pułków czołgów, osiem zmotoryzowanych brygad strzeleckich, osiem pułków artylerii samobieżnej, trzy pułki i jeden batalion motocyklowy oraz trzy dywizjony pociągów pancernych. Rozwiązanie poważnych problemów terenowych, związanych z pokonywaniem licznych rzek znajdujących się na osi ofensywy oraz niszczenia niemieckich i rumuńskich linii obronnych należało do pięciu brygad i piętnastu batalionów saperskich, dwóch brygad, dwóch pułków i jednego batalionu pontonowo-mostowego oraz trzech batalionów miotaczy ognia. Wsparcie lotnicze zapewniała 17. ALot, gen. płk Władimira Sudieca – związek ten składał się z siedmiu dywizji lotnictwa bombowego, bombowego nocnego, myśliwskiego i szturmowego oraz po jednym pułku bombowców nocnych, rozpoznania lotniczego, współpracy z artylerią, łącznikowego, lotnictwa sanitarnego i cywilnego.

Skład bojowy 8. Armia Gwardii 1 kwietnia 1944 roku:

Dowódca: gen. płk Wasilij Czujkow

Front Malinowskiego podjął z początkiem kwietnia na nowo natarcie znad południowego biegu Bohu, które było kolejną operacją pościgową. Dnia 5 kwietnia operujące na prawym skrzydle frontu 37., 46. i 57. A zajęły miejscowości Bieriezowka i Zatisze, a KZG Plijewa uchwyciła ważny węzeł kolejowy Rozdilna, łączący szlaki komunikacyjne, rozciągające się pomiędzy Dniestrem, a wybrzeżem Morza Czarnego. Broniące tego obszaru LII i XXX KA niemieckiej 6. A pod naciskiem natarcia wojsk 3. FU, wycofały się o ok. 35-60 kilometrów na zachód w kierunku Tyraspola i Dniestru. Już w późnych godzinach pierwszego dnia ofensywy, walczące na lewym skrzydle 3. FU: 8. AGw oraz 5. AUderz i 6. A odebrały niemieckim XXIX i XXXXIV KA i rumuńskiemu III KA rejon Pawlinki i Stiepanowki, leżące na północ od Odessy. Następnie wspomniane siły rozpoczęły przygotowania do okrążenia linii obronnych Odessy od północy i południowego zachodu, a obsadzanych przez niemiecki LXXII KA.

Nowy plan gen. Malinowskiego zakładał, że jednostki 46. A miały osłaniać lewe skrzydło i tyły 8. AGw, okrążającej Odessę od zachodu. Jednocześnie, siły Głagolewa miały dotrzeć do linii Dniestru i zająć przyczółki na zachodnim brzegu rzeki – jedynie w przypadku w pełni udanego ataku gwardyjskiego związku Czujkowa. Zadaniem 8. AGw było całkowite wyeliminowanie niemieckich ognisk oporu na płn-zach. od Odessy. Tymczasem wojska Głagolewa miały utworzyć na swoim lewym skrzydle – po dotarciu do rzeki – bardziej wirtualną niż rzeczywistą linię okrążenia wokół miasta (po prostu dowódcy 3. FU brakowało wojsk do realizacji wszystkich elementów planu).

Marsz. Aleksandr Wasilewski, przedstawiciel Stawki w sztabie 3. FU, faktycznie oderwany o zajęć szefa sztabu generalnego, którą jednocześnie pełnił, tak wspominał operację odeską: „Po pokonaniu Bohu i uchwyceniu przyczółków na zachodnim brzegu rzeki 3. Front Ukraiński stoczył 27 i 28 marca wyczerpującą bitwę o miasto portowe Nikołajew. Wszystkie trzy z naszych armii [5. Uderzeniowa – przyp. aut.] generała pułkownika Wiaczesława Cwietajewa, [28. Armia – przyp. aut.] generała lejtnanta Aleksieja Grieczkina i [6. Armia – przyp. aut.] generała lejtnanta Iwana Szlemina, zaatakowały z różnych stron stanowiska obronne nieprzyjaciela, ale aż do czasu zorganizowania nocnego szturmu nie były w stanie wyprzeć przeciwnika z Nikołajewa.

Siły [57. – przyp. aut.] Armii generała lejtnanta Nikołaja Gagena i [37. – przyp. aut.] Armii generała lejtnanta Michaiła Szarochina dotarły następnie do rzeki Bolszoj Kupalnik [na zachód od Nikołajewa – przyp. aut.]. Tymczasem 23. Korpus Pancerny i Konno-Zmechanizowana Grupa generała lejtnanta Issy Plijewa zajęły pozycje wyczekujące, przygotowując się do rajdu Rozdilna–Tyraspol. Aby zapobiec ewentualności wycofania się nieprzyjaciela z linii Bohu w kierunku Dniestru, wysłaliśmy tam [do Rozdilnej – przyp. aut.] 430 czołgów i dział samobieżnych z 3. Frontu Ukraińskiego, razem z korpusem [4. Gwardii – przyp. aut.] kawalerii kubańskiej.

Lepkie błoto sięgało prawie do kolan. Brakowało nam ludzi i kończyła się nam amunicja. Mimo to, kontynuowaliśmy ofensywę bez postojów. 5. Armia Uderzeniowa zajęła 30 marca Oczaków i fort Krasnyj Majak u ujścia Dniepru i Bohu [nad Limanem Dniepru – przyp. aut.]. Kolejne ulewy nie mogły zahamować udanych operacji naszych ruchliwych oddziałów. Biorąc udział w natarciu połączonych armii 23. Korpus Pancerny A.O. Achmatowa toczył już 31 marca walki z czołgami wroga pod Żowteniem i Cebrykowem. Dalej na południe, po zajęciu Berezówki wojska wchodzące w skład grupy Plijewa kontynuowały natarcie w kierunku Rozdilnej i doliny rzeki Kuczurhan. Poniosły tam poważną stratę, którą była śmierć generała lejtnanta wojsk pancernych T.I. Taniszczyna, dzielnego i doświadczonego dowódcy 4. Korpusu Zmechanizowanego Gwardii […] Odpowiedzią gwardzistów było zajęcie Rozdilnej. Siły [46. – przyp. aut.] Armii Głagolewa, [8. – przyp. aut.] Armii Gwardii Czujkowa, [6. – przyp. aut.] Armii Szlemina i [5. Uderzeniowej – przyp. aut.] Armii Cwietajewa zaatakowały Odessę od północy i wschodu […] W istocie, w wyzwolenie Odessy zaangażowany był niemal cały 3. Front Ukraiński.”

Malinowski rzucił do ofensywy zmierzającej do zajęcia ważnego portowego miasta mniej więcej połowę sił swojego frontu zgodnie z rozkazami Stawki. Planowo zadanie miało zostać wykonane między 26 marca i 14 kwietnia. W tym okresie portu broniły XXIX, XXXXIV i LXXII KA wraz z jednostkami rumuńskiej 3. A. Powodzenie ofensywy odeskiej 8. AGw Czujkowa, 6. A Szlemina i 5. AUderz Cwietajewa przy wsparciu Grupy Konno-Zmechanizowanej Plijewa, doprowadziło do przełamania niemiecko-rumuńskich linii obronnych i zdobycia już 10 kwietnia wieczorem Odessy. Resztki pokonanych wojsk niemiecko-rumuńskich rozpoczęły wycofywanie się w walkach ku Dniestrowi.

Podczas gdy trzy z armii Malinowskiego było zajęte zdobywaniem Odessy, operujące na północ i północny zachód od miasta 57., 37. i 46. A, spychały broniące się niemieckie LII, XXX i XVII KA w kierunku Dniestru na północ i południe od Tyraspola. W późniejszej fazie ofensywy 8. AGw Czujkowa i KZG Plijewa przegrupowały między 11 i 14 kwietnia swoje siły, rozpoczynając natarcie na zachód od Odessy. Tym samym dołączyły do ogólnej ofensywy 3. FU w kierunku Dniestru. Wówczas armie Malinowskiego utworzyły lewe skrzydło gigantycznego taranu, usiłującego przekroczyć Dniestr i zajść Kiszyniów od południa – pragnąc jeszcze wiosną wkroczyć na teren Rumunii, co ostatecznie nie udało się Armii Czerwonej, pozostając jedną z zapomnianych, bo nieudanych operacji zaczepnych.

Wiele interesujących informacji dotyczących chybionych działań Armii Czerwonej w tym okresie zawierają wspomnienia samego Czujkowa („W bojach za Ukrainę. Gwardziści Stalina w walkach z faszystowskimi najeźdźcami o wyzwolenie sowieckiej Ukrainy”). Mimo że ujawniają dość niewiele szczegółów odnośnie ogólnych zamierzeń strategicznych Stawki lub konkretnych planów udziału 3. FU w ofensywie, posiadają one wielką wartość. Szczera relacja Czujkowa (jak na czasy władzy komunistycznej) przekazuje wyjątkowo czytelny i precyzyjny opis roli jego związku w walkach na przełomie kwietnia i maja 1944 roku. „W bojach za Ukrainę” dotyczą wyłącznie doświadczeń 8. AGw, ale w sposób pośredni potwierdzają, że Stawka założyła, że 3. FU będzie odgrywał w jej planowanej ofensywie w głąb Rumunii kluczową rolę. Czujkow częściowo odsłania powody, dla których Stawka odwołała ofensywę: „Dnia 4 maja, armia otrzymała krótki rozkaz od dowódcy [3. Frontu Ukraińskiego – przyp. aut.]. Brzmiał on: «Do dowódcy 8. Armii Gwardii – przygotować się do przeprowadzenia głównego ataku lewym skrzydłem w kierunku Czimiszenów i Kostożan w celu okrążenia Kiszyniowa od południa. Czas rozpoczęcia ofensywy wyznaczę osobiście».

Dowódca frontu R. Malinowski zorganizował 6 maja we wsi Maleszty odprawę wszystkich dowódców, podczas której wprowadził nas w założenia sytuacji operacyjnej. [Stwierdził, że – przyp. aut.] siły nieprzyjaciela znajdujące się na prawobrzeżnej Ukrainie zostały pokonane, a ich niedobitki wycofywały się przez Dniestr, co stwarzało możliwość przeprowadzenia ofensywy na Kiszyniów, wyzwolenia Besarabii oraz natarcia na Bukareszt i Ploeszti. Otrzymaliśmy zadania koncentracji wojsk. Odjechaliśmy ze sztabowcami, aby przemyśleć, co należało zrobić dla zmontowania tak poważnej ofensywy.  Jednak, rankiem 8 maja otrzymaliśmy od dowódcy frontu rozkaz ustalający aż do sierpnia porządek działań frontu nad Dniestrem. Siły frontu miały przejść do sztywnej obrony”.

Z dużą ostrożnością, Czujkow doszedł do wniosku, że Stawka odwołała majową ofensywę 3. FU w związku z niedoborami artylerii i amunicji. Obecnie jednak, jest oczywistym, że ofensywa frontu Malinowskiego została przesunięta w powodu przygniatających klęsk, poniesionych na początku maja 1944 w okolicy Târgu Frumos i Iaşi (Jassy) przez 2. FU Koniewa. To jego wojska miały stanowić szpicę skierowanej na południe ofensywy. Tymczasem stalingradzcy gwardziści Czujkowa zostali podporządkowani 1. Frontowi Białoruskiego, gdyż Stawka zaplanowała dla nich symboliczne wzięcie udziału w walkach w Berlinie.

Feliks Koperski

Foto: Bundesarchiv via Wikipedia CC-BY-SA 3.0