Lwowskie mozaiki historyczne (II)

We Lwowie wykorzystanie mozaiki do dekoracji obiektów architektury sakralnej i świeckiej nabiera popularności dopiero w latach 80. XIX wieku.

W mieście nad Pełtwią nie było żadnego zakładu produkującego mozaikę, a nawet w okresie jej najwyższej popularności nikt nie podjął próby założenia takiej pracowni. Znaczną popularnością cieszyło się we Lwowie tańsze od mozaiki zdobienie klatek schodowych ceramicznymi flizami, reliefami, majoliką.

W ozdobieniu kilku kolejnych budynków kompozycje mozaikowe wykorzystano wyłącznie we wnętrzach. Ozdobienie gmachu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, zbudowanego w latach 1911-1913 przy ul. Kopernika 4 według projektu Alfreda Zachariewicza, charakteryzuje się syntezą sztuk, gdzie rzeźba, polichromia, sztukateria, marmurowe schody, kute metalowe balustrady, złocenia, mozaiki dopełniają i wzbogacają monumentalne formy architektoniczne.

Malowidła i secesyjne mozaikowe wstawki projektował lwowski artysta malarz Kajetan Stefanowicz. On też wykonał polichromię wszystkich sal reprezentacyjnych. Niewielkie wstawki mozaikowe zdobią również klatkę schodową kamienicy przy ul. Batorego 34 (ob. Księcia Romana). Okazały budynek mieszkalny zbudowano w latach 1910-1912 według projektu lwowskiego architekta Stanisława Ulejskiego. Szczególną popularnością cieszyły się we Lwowie liczne kawiarnie i restauracje.

Dla ozdobienia wnętrz zapraszano znanych artystów. Niestety do naszych dni nie zachował się wystrój żadnej z tych kawiarni. Bez wątpienia, w ozdobieniu wykorzystano też mozaiki. Na przykład, „…w 1908 roku wykonana została oprawa wnętrza kawiarni „Sztuka” Ferdynanda Turlińskiego (…) Drzwi z matową szybą, w którą wprawiono czerwoną figurę azteckiego bóstwa, prowadziły do niewielkiej szatni, ozdobionej witrażem „Sztuka” z autoportretem Wygrzywalskiego pośród tańczących postaci.

W dwóch wnękach, ozdobionych złotą mozaiką mieniącą się kolorami tęczy, stały rzeźby Kurczyńskiego „Dawid” i popiersie kobiece”. W 1910 roku Zakład krakowski S. G. Żeleńskiego wykonał dwa obrazy mozaikowe przedstawiające Matkę Bożą Ostrobramską i Matkę Bożą Częstochowską. Zamówiła obrazy Helena Bromilska, znana lwowska mecenaska, właścicielka willi przy ul. 29 listopada (ob. Konowalca) i kilku kamienic czynszowych.

6 czerwca 1910 roku podziękowała ona S.G. Żeleńskiemu za „wykonanie zamówionych obrazów przedstawiających Matkę Bożą Częstochowską i Matkę Bożą Ostrobramską sposobem weneckim z małych kamyczków szklanych. Jako mozaika t.z. monumentalna, zniewala mnie do wyrażenia Szanownej firmie słów szczerego uznania i podziękowania. Oba obrazy pod względem piękności i subtelności wykonania przeszły moje oczekiwania”.

Medalion mozaikowy z obrazem Matki Bożej Ostrobramskiej umieszczono na fasadzie nowo zbudowanej kamienicy Bromilskich przy ul. Potockiego 49 (ob. Czuprynki). Ozdobienie kamienic figurami lub medalionami Matki Bożej było we Lwowie bardzo popularne. Niestety większość z tych ozdób została zniszczona lub usunięta w czasach radzieckich. Jeden z nielicznych zachowanych medalionów mozaikowych znajduje się na frontonie willi przy ul. Lwowskich Dzieci 57 (ob. Bohaterów UPA).

Jest to przedstawienie Matki Bożej Ostrobramskiej. O niemniej wytworny wystrój swoich zakładów dbali też aptekarze lwowscy. Apteki lwowskie zdobiły polichromie, rzeźby, trawione szyby i wywieszki witrażowe. Mozaiki wykorzystano w ozdobieniu jednej z najbardziej eleganckich aptek lwowskich – aptece Marka Ettingera „Pod Archaniołem Rafałem”, która znajdowała się przy placu Gołuchowskich. Artystyczna aranżacja wnętrz apteki była pomysłem znanego lwowskiego projektanta i estety Mariana Olszewskiego.

W rezultacie w 1913 roku powstał wspaniały zespół tematycznego ozdobienia apteki, poświęcony Archaniołowi Rafałowi. W sali została umieszczona secesyjna kompozycja mozaikowa. W tle ciemnozielonym i granatowym, z otoczką ze złotej smalty umieszczono złoty kielich Najświętszego Sakramentu i dwie ryby. Ogony ryb rozbudowano w fantazyjny dekoracyjny ornament, który zajmuje znaczną część płaszczyzny mozaiki. Jej stylowe formy nawiązują do twórczości artystów kręgu Mariana Olszewskiego i Kajetana Stefanowicza.

Wystrój apteki M. Ettingera nie zachował się, lecz mozaika szczęśliwie przetrwała i znajduje się w zbiorach lwowskiej Apteki-Muzeum. Na tym można byłoby skończyć przegląd mozaik lwowskich wykonanych przed I wojną światową. Niewielka liczba mozaik lwowskich, wspólna droga kształtowania kultury artystycznej i powstania dzieł sztuki na całym obszarze Galicji Wschodniej przemawiają jednak za przeglądem wszystkich mozaik na tym terenie.

W pierwszej kolejności chodzi o kaplicę Zakładu Naukowo-Wychowawczego Ojców Jezuitów w Chyrowie. Kaplica Zakładu Naukowo-Wychowawczego Ojców Jezuitów w Chyrowie została zbudowana w latach 1904-1906 według projektu architekta Edgara Kovatsa, profesora Politechniki Lwowskiej. Mozaiki zamówiono w 1906 roku w krakowskim Zakładzie Witraży i Mozaiki Szklanej S. G. Żeleńskiego. Zakład dopiero rozpoczął produkcję mozaiki weneckiej i był bardzo zainteresowany jezuickim zamówieniem, reklamował go na kilku wystawach, w okolicznościowych wydaniach reklamowych i w periodykach.

W 1909 roku na wystawie kościelnej we Lwowie obok licznych witraży wystawiono też „…wspaniały karton, przedstawiający św. Marka z lwem, projekt S. Matejki, zamówiony na mozaikę przez oo. Jezuitów w Chyrowie”. Zespół mozaik Zakładu oo. Jezuitów w Chyrowie powstał w latach 1907-1909, ale zniszczenia po II wojnie światowej i brak dokumentacji nie pozwalają ustalić wszystkie elementy dekoracji mozaikowej. Pierwsze mozaiki dla Zakładu chyrowskiego wytwórnia krakowska S.G. Żeleńskiego wykonała w 1907 roku.

Jak pisał ks. J. Nuckowski T. J., „…poczuwam się do miłego obowiązku złożenia szczerej podzięki krakowskiemu Zakładowi witrażów i mozaiki wielm. Panu Inżynierowi S. G. Żeleńskiemu za wykonanie do kaplicy w Zakładzie chyrowskim trzech medalionów mozaikowych, a to Najświętszej Maryi Panny Ostrobramskiej, św. Stanisława Kostki i bł. Jędrzeja Boboli….”. Medalion Matki Boskiej Ostrobramskiej został umieszczony w zwieńczeniu ołtarza bocznego pw. św. Kazimierza, zaś medaliony Świętego Stanisława Kostki, patrona młodzieży, i męczennika Andrzeja Boboli nad drzwiami w prezbiterium kaplicy.

Najważniejszymi mozaikami były cztery kompozycje z przedstawieniami Ewangelistów, umieszczone na sklepieniu absydy nad ołtarzem głównym. Nad nimi mozaikowa Gołębica Ducha Świętego. W stiukowym ołtarzu głównym, wykonanym według projektu profesora E. Kovatsa, znajdowało się też kilka wstawek dekoracyjnych mozaikowych, zaś nad figurami świętych Piotra i Pawła mozaikowe główki aniołów. Być może, były to właśnie „…mniejsze, lecz subtelne anioły projektowane przez Stefana Matejkę”, o których donosił w 1910 roku „Tygodnik Ilustrowany”.

Jedna z pierwszych mozaik w Galicji Wschodniej ozdobiła ołtarz marmurowy w kościele zamkowym w Brzeżanach. XVII-wieczny kościół został odnowiony w 1876 roku staraniem Stanisława hr. Potockiego, ówczesnego właściciela zamku. Na artystycznego kierownika prac konserwatorskich powołano Leonarda Marconiego, profesora Politechniki Lwowskiej. Według planu rekonstrukcji i przebudowy kościoła, postanowiono zbudować też nowy ołtarz główny, który zamówiono we Florencji.

Około 1878 roku nowy neorenesansowy ołtarz z białego marmuru z bogatą dekoracją płaskorzeźbioną przywieziono do Brzeżan. Ołtarz zdobiła też włoska mozaika „Matka Boska z Dzieciątkiem Jezus”, ujęta w szeroką ramę. Jednak z nieznanych powodów ołtarz leżał spakowany w skrzyniach do 1901 roku, kiedy został zmontowany. Cena wykonania marmurowego ołtarza wynosiła 52.000 koron, a obrazu mozaikowego Matki Boskiej 1.400 koron. W 1913 roku na zamówienie krewnego Izy Żeleńskiej Jana Madeyskiego, właściciela ziemskiego, Zakład Witraży i Mozaiki Szklanej S. G. Żeleńskiego wykonał dwie mozaiki.

Jedna przedstawiała obraz Matki Boskiej i była przeznaczona na ozdobienie fasady kaplicy dworskiej w jego majątku w Parchaczu niedaleko Sokala, a druga została umieszczona na grobowcu rodzinnym Madeyskich na miejscowym cmentarzu. W 1913 roku rozpoczęto prace konserwatorskie w kaplicy Trzech Hierarchów przy greckokatolickiej cerkwi Wołoskiej. Projekt przewidywał m.in. wstawienie witraży w okna kaplicy, ozdobienie ścian mozaikami i złocenie tła reliefów kamiennych w kopułach. Mozaiki do ozdobienia ścian kaplicy zaprojektował Feliks Wygrzywalski, znany i ceniony artysta malarz.

Część zamierzeń wprowadzono w życie, lecz sprzeciw władz konserwatorskich Galicji Wschodniej spowodował usunięcie dwóch już wstawionych witraży, a również mozaiki Wygrzywalskiego, wykonanej w Krakowskim Zakładzie Witraży i Mozaiki Szklanej S. G. Żeleńskiego. I wojna światowa położyła kres prosperity w rozwoju sztuki lwowskiej. Kilka już rozpoczętych lub planowych projektów nigdy nie zostały zrealizowane.

W latach 1926-1927 została wykonana nowa, bardzo bogata dekoracja elewacji frontowej kościoła w Starej Soli, miejscowości położonej w powiecie samborskim. Projekt dekoracji wykonał Bronisław Wiktor, znany i wysoko ceniony architekt. Nad wejściem do kościoła umieszczono mozaikowy wizerunek Matki Boskiej Śnieżnej, której była poświęcona jedna z kaplic w świątyni. Pomimo znacznych zniszczeń wewnątrz kościoła w latach po II wojnie światowej, mozaika zachowała się w dobrym stanie.

W latach 30. XX wieku z powodzeniem realizowano we Lwowie ambitny projekt – ozdobienie dużym mozaikowym obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej fasady kościoła pod tymże wezwaniem na górnym Łyczakowie. Świątynia została zbudowana dzięki inicjatywie metropolity lwowskiego abpa Bolesława Twardowskiego. Był on nie tylko inicjatorem powstania wotywnej świątyni, ale i fundatorem tej „nowej religijno- narodowej strażnicy”.

Arcybiskup też osobiście wybierał miejsce na budowę kościoła i stale nadzorował postęp prac budowniczych. Wybór tematu mozaiki był przewidziany jeszcze w konkursowym projekcie Tadeusza Obmińskiego. Metropolita lwowski decydował też o wyborze artysty projektanta i wykonawcy mozaiki. Otóż, jak pisał Aleksander Medyński, „we frontonie głównego portalu świątyni, w jego części środkowej, na wysokości drugiej kondygnacji, wybudowaną została otwarta kaplica, obramowana kamiennymi kolumnami, na których spoczął łuk, opinający kapliczkę.

Z niej widnieje z daleka piękny, mozaikowy obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej, wykonany przez brata T. J. Pieczonkę z Krakowa”. Był to duży obraz zajmujący centralną część wewnętrznego pola kapliczki. Uważano go za najwybitniejsze dzieło artystyczne w ozdobieniu świątyni. Koronowany papieskimi koronami obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej otaczała złota promienista aureola. Na dole znajdował się napis mozaikowy: „Panno święta co w Ostrej świecisz Bramie cudem nas wróciłaś na Ojczyzny łono”.

W 1945 roku władze sowieckie wydały rozporządzenie o zamazaniu mozaiki czarną farbą i otynkowaniu całego pola wewnątrz kapliczki. Kościół Matki Boskiej Ostrobramskiej został zamknięty i zamieniony na magazyn papieru. W 1992 roku przekazano go greckokatolickiemu zgromadzeniu Salezjanów i rekonsekrowano jako cerkiew pw. Pokrowy Najświętszej Matki Boskiej. Podczas remontów fasady odnaleziono mozaikowy obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej. Obraz oczyszczono i poddano zabezpieczeniu, ale na fachową konserwację nie ma funduszy. Obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej, wykonany przez brata Wojciecha Pieczonkę był już ostatnią przedwojenną mozaiką lwowską.

Tekst i zdjęcia: Jurij Smirnow, Kurier Galicyjski, 2016 r, nr. 13 (257)