Prawosławie w dzisiejszej Polsce

– Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny uzyskał autokefalię od Patriarchatu Konstantynopolitańskiego w roku 1924. Patriarchat Moskiewski, któremu wcześnie podlegała cerkiew prawosławna w Polsce jej nie uznał, uważając, że została nadana z naruszeniem zasad kanonicznych.

Dziennik Kijowski rozmawia z Wielce Błogosławionym Sawą, Prawosławnym Metropolitą Warszawskim i całej Polski.

– Termin „autokefalia” pochodzący z języka greckiego „autos” – sam, samodzielny i „kephalie” – głowa, jest formą ustrojową Kościoła prawosławnego. Polega ona na samodzielności i odrębności poszczególnych Kościołów lokalnych w zakresie organizacji kościelnej, w szerokim pojmowaniu tego określenia. Odnośnie zaś nauki – wszystkie Kościoły lokalne obowiązuje, jedna, wspólna nauka dogmatyczna niepodlegająca zmianom. To ona jest podstawą duchowej i liturgicznej łączności i nie może być naruszona przez którykolwiek Kościół lokalny, inaczej znajdzie się on poza wspólnotą dogmatyczno – liturgiczną pozostałych Kościołów i będzie stanowił schizmę.

– Na czym polega specyfika polskiego prawosławia i czym się różni od innych kościołów prawosławnych?

– Prawosławie na ziemiach Wiślan i Polan sięga czasów działalności misyjnej Świętych Braci Cyryla i Metodego i ich uczniów na terenie ziem słowiańskich oraz Księstwa Wielkomorawskiego w IX wieku. To uczniowie Świętych Braci przynieśli obrządek wschodni na nasze ziemie, jeszcze przed oficjalnym przyjęciem chrztu przez Mieszka I. Stwierdzić należy, że nawrócenie Słowian okazało się sprawą decydującą dla tych narodów oraz dla przyszłości Kościoła.

Włączenie prawosławia słowiańskiego do prawosławnej społeczności powiększyło geograficzną przestrzeń Kościoła. Element słowiański wzmocnił i ubogacił Kościół. Dzisiaj Kościół bez licznych świętych, starców, wybitnych pisarzy i teologów słowiańskich byłby bardzo ubogi. O tym należy pamiętać. P o c z y n a j ą c zaś od XI wieku Prawosławie na ziemiach Polski było pod wpływem Prawosławia Rusi Kijowskiej. W wieku XVI, w ramach Unii w Krewie, Korona Polska połączyła się z Wielkim Księstwem Litewskim tworząc Rzeczpospolitą.

Prawosławna Metropolia Kijowska objęła cały kraj, będąc podporządkowana Patriarchatowi Konstantynopolitańskiemu. W takim stanie Kościół trwał do XVII wieku, kiedy to w rezultacie tzw. Unii Brzeskiej (będąc prześladowany) za zgodą Patriarchy Konstantynopolitańskiego podporządkowany został Patriarsze Moskiewskiemu. Taki stan trwał do dwudziestych lat XX wieku. W wyniku zmian politycznych, po I wojnie światowej i rewolucji bolszewickiej w Rosji, paraliżującej działalność Patriarchatu Moskiewskiego, sytuacja Prawosławia w Polsce była nader skomplikowana.

Łączności z Patriarchą Moskiewskim nie było, zaś władze Polski negatywnie ustosunkowywały się do Kościoła prawosławnego. Zaczęło się przejmowanie majątku cerkiewnego, nastąpiło burzenie świątyń, ucisk i prześladowanie. W tych warunkach rozpoczęto proces usamodzielnienia się Kościoła i podjęto starania o autokefalię. Postanowiono zwrócić się do Patriarchatu Konstantynopolitańskiego, który w roku 1924 podjął decyzję nadania Kościołowi prawosławnemu w Polsce samodzielności. Jej oficjalne ogłoszenie nastąpiło 17 listopada 1925 roku. Stopniowo lokalne kościoły prawosławne ją uznawały. Natomiast Patriarchat Moskiewski uczynił to dopiero w roku 1948. W bieżącym roku obchodzimy więc 90-lecie autokefalii Prawosławia w Polsce.

– Na czym polega duchowość Kościoła Prawosławnego?

– Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny jest częścią składową wszechświatowej rodziny Autokefalicznych Kościołów Prawosławnych, która na dzień dzisiejszy składa się z 15 samodzielnych, niezależnych – autokefalicznych Kościołów Prawosławnych. Polskie Prawosławie jest z nimi w pełnej jedności dogmatycznej i liturgicznej. Bierze czynny udział we wszystkich przedsięwzięciach Światowego Prawosławia tak jak np. obecnie aktywnie uczestniczy w przygotowaniu Wszechprawosławnego Soboru Kościołów Lokalnych, który ma się odbyć w roku 2016.

Jesteśmy Kościołem ludu, który od wieków zamieszkiwał tereny między Odrą na Zachodzie, a Rusią na Wschodzie. Uświęcamy swoją duchowością tradycje i religijne obyczaje będące bogatą, charakterystyczną dla tych ziem spuścizną. Dotyczą one śpiewu cerkiewnego: irmologiony Supraski, Jabłeczyński, Podlasko–Chełmski; ikonografii np. charakterystycznej w rejonie Podgórza Karpackiego; budownictwa sakralnego – Łemkowszczyzna.

Nasze obyczaje – takie jak: kolędowania, poświęcania pól, odwiedzanie domów w okresie Wielkiego Postu i Bożonarodzeniowego oraz w okresie święta Jordanu, to kolejne elementy naszej tradycyjnej duchowości. Charakterystycznym elementem naszego jest też pielgrzymowanie do miejsc świętych ze śpiewem pieśni paraliturgicznych. Źródłem całego życia, jego uduchowienia i przemiany jest Św. Eucharystia.

W niej mamy umocowanie naszej duchowości i świętości. Dążenie do świętości jest domeną każdego człowieka wiary. Św. Eucharystia stała się od samego początku źródłem życia ascetycznego, które budująco wpłynęło na duchowość, modlitwę, pobożność. Miejsce szczególne w rozwoju duchowości zajmuje natomiast Modlitwa Jezusowa, której centralnym punktem jest imię Jezus. Brzmi ona: „Panie Jezu Chryste, Synu Boży, zmi łuj się nade mną grzesznym”.

Modlitwa ta akcentuje jednocześnie wielkość Boga i miłość człowieka. Jest swoistą skróconą Ewangelią. Zawiera bowiem prawdy o wcieleniu Chrystusa i o Trójcy Świętej. Jest w niej mowa o dwóch naturach w Chrystusie jako Bogoczłowieku. Na początku podkreślona jest Jego ludzka natura przez adorację imienia Jezus, które otrzymał po narodzeniu w Betlejem. Następnie wyznawana jest Jego Boska natura – nazwany jest Panem i Synem Bożym. Pierwsza część modlitwy jest także adoracją Trzech Osób Trójcy Świętej. Chociaż skierowana jest do Drugiej Osoby, Jezusa Chrystusa, wskazuje na Boga Ojca, Chrystus nazwany tu jest Synem Bożym.

Duch Święty jest także obecny w modlitwie, gdyż nikt nie może nazwać Jezusa Panem, jak tylko w Duchu Świętym. 1Kor.,12,3. W ten sposób modlitwa Jezusowa zawiera w sobie naukę chrystologiczną i trynitarną. Modlitwa Jezusowa zawiera w sobie dwa główne aspekty modlitewnej ascezy chrześcijańskiej: – przebóstwienie (teosis) – patrzenie ku górze, ku chwale Bożej i wznoszenie się do Niego na „skrzydłach miłości”.

I drugi – pokutny – „zmiłuj się nade mną”. Jest to wyraz świadomości o swojej niegodziwości i grzeszności. W ten sposób przez modlitwę osiągamy stan wzlotu i zstępowania ku realności.

– Na kształtowanie się duchowości prawosławnej duży wpływ miało zawsze życie zakonne…

– Prawosławny monastycyzm zawsze przypomina światu tę prawdę, którą zawiera w sobie modlitwa Jezusowa, Kościołowi zaś jego prawdziwą naturę i tożsamość z Królestwem Bożym. To dzięki takiemu pojmowaniu monastycyzmu okazał się on najwyższym czynnikiem decydującym o przetrwaniu Kościoła poprzez wieki. I dzisiaj jest duchową mocą ożywiającą dla wielu i ma wielu chętnych poświęcić swoje życie Chrystusowi i Jego Kościołowi.

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny posiada następujące monastery: – męskie: św. Onufrego w Jabłecznej; Zwiastowania N.M.P. w Supraślu; św. Dymitra Sołuńskiego (z Tesalonik) w Sakach; – żeńskie: świętych Marty i Marii w Grabarce; Narodzenia N.M.P. w Zwierkach; Zaśnięcia N.M.P. w Wojnowie; Opieki Matki Bożej w Turkowicach. Ponadto w posiadaniu naszego Kościoła Prawosławnego znajdują się: Skit świętych. Antoniego i Teodozjusza Pieczerskich w Odrynkach oraz domy zakonne w: Wysowej, Kostomłotach i Zaleszanach. Cechą charakterystyczną polskiego prawosławnego monastycyzmu jest młodość. Średni wiek mnichów nie przekracza 45 lat.

Większość z nich posiada wyższe wykształcenie. Ogółem wszystkich mnichów i mniszek jest 110 osób. Mnisi zajmują się pisaniem ikon, szyciem szat liturgicznych, muzyką cerkiewną, tłumaczeniem dzieł teologicznych i patrystycznych. Klasztory nasze są miejscem licznych pielgrzymek i spotkań modlitewnych. Słynne są coroczne pielgrzymki młodzieży do Grabarki, Jabłecznej, Zwierek, Wysowej.

– A jak wygląda dziś duszpasterstwo w Kościele?

– Poza monastycznym oddziaływaniem na duchowość wiernych, aktywną działalność duszpasterską prowadzi duchowieństwo parafialne w zakresie codziennej swej pracy pasterskiej. W oparciu o ustawę Państwo – Kościół Prawosławny, prowadzone jest duszpasterstwo specjalne: w szpitalach, wojsku, policji, więziennictwie, straży granicznej, harcerstwie, służbie celnej, straży pożarnej, weterynarii i w środowisku leśników. Prowadzone jest duszpasterstwo środowisk patologicznych jak AA, rodzin dysfunkcyjnych, uchodźców.

Kościół prawosławny prowadzi szeroką działalność duszpastersko – charytatywną. Zajmuje się tym organizacja „Eleos”. Prowadzi ona siedem domów opieki; utrzymuje je przy pomocy parafii i bractw cerkiewnych, dziewięć świetlic wychowawczo – terapeutycznych, zakłady terapii zajęciowej, centra pomocowe, punkty wsparcia i poradnictwa, centra pielgrzymkowe itp. Kościół posiada też Fundusz Socjalny, który służy pomocą księżom emerytom i ich rodzinom.

W Kościele działają bractwa cerkiewne, niosące pomoc kapłanom w ich pracy duszpasterskiej. Korzeniami swoimi sięgają one XVI wieku. Zawsze były i są siłą wspierająca działalność Kościoła. A oto one: Bractwo Św. Cyryla i Metodego; Bractwo Św. Mikołaja; Bractwo Trzech Wielkich Świętych Hierarchów. Wspomagają one pracę kobiet zorganizowanych w tzw. „Siestriczestwie”, Klub Seniora.

Aktywnie działa Organizacja Sportowa, która ma za zadanie sprzyjać naszej młodzie- ży w zachowaniu sprawności fizycznej. Organizowane są Olimpiady Wiedzy Religijnej. Prowadzimy Wszechnicę Kultury Prawosławnej; w miastach – siedzibach dekanatów istnieją Instytuty Kultury Prawosławnej. To one organizują festiwale muzyki cerkiewnej, kolęd i pieśni paraliturgicznych, wystawy itp. Dużą popularnością i uznaniem cieszy się coroczny Międzynarodowy Festiwal Muzyki Cerkiewnej w Hajnówce.

– A gdzie kształcą się przyszłe kadry duchownych Waszego Kościoła?

– Edukację teologiczną prowadzą: Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Sekcja Teologii Prawosławnej; Prawosławne Seminarium Duchowne; Katedra Teologii Prawosławnej w Uniwersytecie w Białymstoku; Policealne Studium Ikonograficzne w Bielsku Podlaskim; Policealna Szkoła Psalmistów i Dyrygentów w Hajnówce. W pracy duszpasterskiej pomocne są zajęcia z katechezy, które zgodnie z polskim prawodawstwem, prowadzone są na terenie szkół publicznych i społecznych. Nauka religii prowadzona jest w oparciu o podstawę programową zatwierdzoną przez Władze Kościoła i Ministerstwo Edukacji Narodowej.

– Kościołem Prawosławnym w Polsce zarządza Święty Sobór Biskupów…

– Najwyższą władzę Kościelną, zgodnie ze Statutem Wewnętrznym, jest Święty Sobór Biskupów, przewodniczą- cym którego jest Zwierzchnik Kościoła. Do Świętego Soboru Biskupów należy troska o prawidłowe funkcjonowanie życia kościelnego zgodnie z nauką dogmatyczną, kanoniczną i zwyczajową. Kreuje pełnię polityki i działalności Kościoła w oparciu o Statut Wewnętrzny i Ustawę Państwo – Kościół Prawosławny.

Nad codzienną działalnością całego Kościoła czuwa Metropolita. Jego pełny tytuł: Jego Eminencja, Wielce Błogosławiony Prawosławny Metropolita Warszawski i całej Polski. Jest on reprezentantem Kościoła wobec bratnich lokalnych Kościołów i władz państwowych. Przewodniczy pracom Świętego Soboru Biskupów. Jest pierwszym wśród równych biskupów diecezjalnych.

– Jak wygląda dziś podział administracyjny PAKP?

– Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny terytorialnie podzielony jest na sześć diecezji (Warszawsko-Bielska, Białostocko-Gdańska, ŁódzkoPoznańska, WrocławskoSzczecińska, Przemysko-Nowosądecka, Lubelsko-Chełmska); siódmą diecezję stanowi 28 maja 2015 w Zespole Szkół Niepublicznych im. św. św. Cyryla i Metodego w Białymstoku odbyła się sesja naukowa „Święty Spirydion. Pasterz. Biskup. Teolog.” Ordynariat Prawosławny WP obejmujący swoim zasięgiem służby mundurowe na terenie całego kraju.

Święty Sobór Biskupów składa się z sześciu biskupów diecezjalnych (ordynariuszy) i trzech biskupów pomocniczych (wikariuszy; jeden z nich jest Ordynariuszem WP). Ponadto do PAKP należy dwóch biskupów pracujących w Brazylii. Każda diecezja podzielona jest na dekanaty, te zaś na parafie. Wszystkich parafii jest 250. Nasi duchowni pełnią ponadto posługę duszpasterską wśród emigrantów w różnych krajach Europy i Ameryki, w ramach jurysdykcji bratnich Kościołów lokalnych.

Językiem liturgicznym jest język cerkiewnosłowiański i polski. Kościół Prawosławny w Polsce posługuje się kalendarzem juliańskim. Obsługuje także wiernych prawosławnych w językach narodowych: Białorusinów, Ukraińców, Rosjan, Greków, Rumunów, Bułgarów, Macedończyków. Tak wygląda życie Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w XXI wieku.

Rozmawiał: Leszek Wątróbski Dziennik Kijowski 2015, SIERPIEŃ Nr 15 (502)