„Albo jesteś głupcem, albo jesteś z Wilejki”. Na czym polega różnica między Wilejką a Nową Wilejką

11 maj 2025 Archiwum Kresowe, Historia i Wspomnienia, Litwa, Podróże po Kresach, Rosja, Wilno 0 comments

Nowa Wilejka i Wilejka. Fot. VietovesLt/Wikipedia/CC BY 3.0/Olga Maximova 1975/Wikipedia/CC BY-SA 3.0

Wiele wydarzeń historycznych zostało utrwalonych w folklorze. Dla przykładu, w rejonie Mołodeczna na terenie dawnych Kresów Wschodnich, można usłyszeć powiedzenie: „Albo jesteś głupcem, albo jesteś z Wilejki”. Podobnie jak w okolicach wileńskiej Wilejki.

Współczesny mieszkaniec Białorusi jest pewien, że chodzi o Wilejkę, oddaloną o 23 km od Mołodeczna. Chodzi jednak o inną Wilejkę. W 1903 roku w Wilejce, podwileńskiej miejscowości, oddalonej 130 km od Mołodeczna, otwarto szpital psychiatryczny, podówczas największy tego typu kompleks szpitalny w Imperium Rosyjskim. Stąd określenie, które do dziś funkcjonuje w białoruskiej gwarze.

Owe dwie miejscowości (choć wileńska Wilejka jest dzisiaj dzielnicą stolicy Litwy, jako Nowa Wilejka) mają podobne nazwy, ponieważ są położone nad brzegami Wilii.

Wilia jest największym dopływem Niemna, przepływa przez terytorium Białorusi i Litwy, a na Litwie nosi nazwę Niaris.

Historia powstania Nowej Wilejki ma swój początek w miejscu innej, starszej osady – Rokantiszki, posiadłości wielkoksiążęcej. Źródła z XVI wieku wskazują, że był tam zamek Rokantiške. Wszelako jest legenda, według której drewniana budowla istniała tam już od XIII wieku. Jednak do tej pory odnaleziono jedynie pozostałości kamiennej konstrukcji z XVI wieku, która wznosiła się tam przez jedynie 150 lat, do 1655 roku, kiedy zamek został z niszczony przez Kozaków ukraińskich w rosyjskiej służbie. Obszar mieszkalny (Nowej) Wilejki na Litwie pochodzi z drugiej połowy XIX wieku i w dużej mierze zawdzięcza swoją nazwę budowie linii kolejowej z Petersburga przez Dyneburg do Wilna, a następnie do Grodna i Warszawy za panowania Aleksandra II, kiedy carat zezwolił na prywatne inwestycje kolejowe. Tory kolejowe zostały położone przez Główną Rosyjską Spółkę Kolejową, ale w rzeczywistości firma była własnością przedsiębiorców francuskich, a inwestycję nadzorowali francuscy inżynierowie. Tworzenie arterii transportowo-komunikacyjnych w całej Rosji było dla władz carskich najwyższym priorytetem. Już w 1873 roku stacja (Nowa) Wilejka stała się węzłem komunikacyjnym, obsługującym nową linię do Moskwy. Na rozwidleniu dróg zbudowano stację kolejową i powstała osada dla pracowników kolei. Na początku lat 90. XIX wieku rodzina Szwajcara Aloysiusa Mosera kupiła działkę w pobliżu lokomotywowni i zorganizowała produkcję wyrobów tkackich i haftu. W 1904 roku zapadła decyzja o nadaniu osadzie statusu miasta o nazwie Nowowilejsk (Nowa Wilejka), a syn Aloysiusa – Karl, został wybrany pierwszym burmistrzem na lata 1904-1908. Po 1936 roku, wraz ze śmiercią synów Aloysiusa Mosera, produkcja zaczęła zanikać.

Jeszcze większe znaczenie dla miasta przyniosła działalność fabryki sprzętu żelaznego. W 1880 roku obywatele pruscy Wszywiańscy i Szerszniewscy otrzymali prawo budowy przemysłowego. Jednak już w 1884 roku przedsiębiorstwo kupił lubecki przedsiębiorca Emil Possel, który 10 lat później uczynił je największym przedsiębiorstwem produkcji kos na świecie.

W okresie międzywojennym mieścił się tu polski poligon. Aby sprostać potrzebom wojska, wybudowano kościół, któremu nadano imię Najświętszej Maryi Panny, Królowej Pokoju. A po drugiej stronie torów kolejowych znajduje się neogotycki Kościół św. Kazimierza.

Po drugiej wojnie światowej obszar miał znaczenie regionu przemysłowego. Po oderwaniu się Litwy od Związku Sowieckiego i rozpadzie samego Sojuza fabryki Nowej Wilejki zostały zamknięte, a wielu mieszkańców zostało bez pracy. Przemysłowy charakter tego obszaru nadał mu szczególną renomę. Statystyki wykazały, że poziom edukacji był tu niższy niż w pozostałej części Wilna, a przestępczość była wyższa. Reputację tego obszaru nadszarpnął nie tylko fakt, że zamieszkiwała tu specjalna grupa żołnierzy, ale również fakt, że w Nowej Wilejce mieścił się Republikański Wileński Szpital Psychiatryczny. Wyrażenie „trzeba jechać do Wilejki” stało się na przestrzeni dziesięcioleci wyrażeniem folklorystycznym wśród mieszkańców litewskiej stolicy, jak i mieszkańców terenów przygranicznych Białorusi.

Nowa Wilejka, obecna dzielnica Wilna, ma nadal mieszany skład etniczny: Polacy, Rosjanie i Białorusini stanowią łącznie prawie dwie trzecie populacji, a Litwini około jednej trzeciej. Najczęściej słyszanym tam językiem jest rosyjski. Po wybuchu wojny na Ukrainie w dzielnicy zaczęli się osiedlać ukraińscy migranci. Obecnie miejscowi przewodnicy wytyczyli szlaki turystyczne wzdłuż Nowej Wilejki. Jesień i zima to najlepszy czas na pokonanie tej trasy. Mieszkańcy kochają swoją lokalną ojczyznę, a miejscowi emigranci często tu wracają.

Z kolei Białorusini, którzy mieszkają w okolicach swojej Wilejki – tej oddalonej 130 km od Wilna – traktują ją w ten sam sposób. Obecnie jest to ośrodek regionalny obwodu mińskiego na Białorusi.

Pierwsze wzmianki o (białoruskiej) Wilejce w źródłach pisanych pochodzą z 1460 roku. Rozwój miasta ułatwił transport rzeczny Wilejką, którą eksportowano do Europy Zachodniej drewno, len, konopie, zboże i wosk. W mieście odbywały się cztery jarmarki rocznie. W wyniku drugiego rozbioru Rzeczypospolitej w 1793 r. miasto i inne ziemie znalazły się pod władzą Rosji. Wilejka otrzymała herby od władców Rosji dwukrotnie: 22 stycznia 1796 r. od Katarzyny II i 6 kwietnia 1845 r. od Mikołaja I.

W 1897 roku liczba mieszkańców miasta wynosiła 3560 osób, a ich ojczystymi językami były: białoruski – 1871, żydowski – 1328, rosyjski – 217, polski – 109. Transport wodny towarów rzeką w XX wieku został zastąpiony znaczącym transportem towarów i pasażerów koleją, która pojawiła się w Wilejce na początku XX wieku.

Podczas pierwszej wojny światowej Wilejka znalazła się na linii frontu. 3 września 1915 roku miasto zostało zajęte przez wojska niemieckie, ale wkrótce zostało przejęte przez wojska rosyjskie. Bolszewicki przewrót i wojna domowa, które toczyły się w latach 1917–1920, były katastrofą dla mieszkańców Wilejki. Co roku władzę przejmował nowy rząd: od lutego do grudnia 1918 r. – Niemcy, następnie do lipca 1919 r. – bolszewicy, po nich do lipca 1920 r. – Polacy, w lipcu – wrześniu 1920 r. – znowu bolszewicy, potem znowu Polacy.

W 1920 roku miasto i jego okolice stały się częścią Polski. 17 września 1939 roku Wilejka stała się częścią BSRR. Potem w 1941 r. wybuchła wojna, rok okupacji. Niemieccy naziści ustanowili tu surowy reżim okupacyjny, który trwał do 2 lipca 1944 r. Wymordowali prawie wszystkich żydów. Mieszkańcy Wilejki, którzy zostali wciągnięci do Armii Czerwonej, lub zaciągnęli się do jednostek partyzanckich, albo powracali z ewakuacji, po wojnie powrócili do innego świata. Ich przedwojenni krewni leżeli w dołach egzekucyjnych, ocalali wyjeżdżali do sąsiedniego Mińska, a nawet przez Polskę udawali się do Izraela. Miasto było odbudowywane, a z cmentarza żydowskiego zaczęto kraść nagrobki i wykorzystywać je na cele gospodarcze: umieszczano je w fundamentach domów. Obecnie na głównym placu miasta znajduje się kościół katolicki, a vis-à-vis cerkiew. Taka zabudowa jest bardzo typowa dla miast i wsi Białorusi, jest to świadectwo historycznej przeszłości. W czasach sowieckich kościół zamknięto i zamieniono na magazyn. Później uznano go za zabytek architektury i umieszczono w nim halę wystawową. W 1990 roku kościół zwrócono wiernym. Obecnie kościół jest świątynią czynną.

Historia dwóch osad o tej samej nazwie jest podobna i nie jest to zaskakujące. Znajdują się one stosunkowo blisko siebie i znajdowały się w epicentrum tych samych wydarzeń historycznych, które odcisnęły na nich swoje piętno w postaci zabytków architektury, cech dialektalnych czy folkloru. Obecnie miasta te rozdziela granica białorusko-litewska, ale łączy je wspólna przeszłość i rzeka Wilia.

Opr. TB

Podziel się tym z innymi. Udostępnij na: