Bronisław Taraszkiewicz – twórca białoruskiej gramatyki (1)

Bronisław Taraszkiewicz to przedstawiciel „złotej młodzieży” początku XX wieku. Dorastał w burzliwych czasach. Rosja wydobywała się z traumy po przegranej wojnie z Japonią i rewolucji 1905-1907 roku. Podobne nastroje panowały także na obrzeżach państwa. Decydujące było także to, że już w tym czasie działała w guberniach białoruskich gazeta „Nasza Niwa” – wydawnictwo, które jednoczyło wokół siebie pierwsze pokolenie białoruskiej inteligencji.

Podczas nauki w Wilnie Taraszkiewicz zetknął się z najlepszymi przedstawicielami ówczesnej inteligencji. W 1911 r. rozpoczął studia na Uniwersytecie w Petersburgu, gdzie został członkiem pierwszej, nielegalnej białoruskiej partii – Białoruskiej Wspólnoty Socjalistycznej. Zaangażował się także w działalność koła naukowo-literackiego białoruskiej młodzieży. Podczas pierwszego roku studiów Taraszkiewicz wygłosił trzy wykłady, w których scharakteryzował kwestie samoświadomości społeczeństwa białoruskiego.

Aleksiej Szachmatow, językoznawca i ówczesny profesor Uniwersytetu w Petersburgu, orędownik i popularyzator języka ukraińskiego, mówił: „Dajcie mi studenta, zdolnego w filologii, aby w przyszłości zajął się językiem białoruskim”. Białoruscy studenci, początkowo, do współpracy z nim wskazali poetę Maksyma Bogdanowicza. Jednak ze względu na jego zły stan zdrowia padło na Taraszkiewicza.

Bronisław Taraszkiewicz urodził się w 1892 roku w Maciuliszkach, wsi położonej 30 km od Wilna. Ukończył Gimnazjum Wileńskie, Wydział Historyczno-Filologiczny Uniwersytetu w Petersburgu, gdzie miał także okazję pracować w Katedrze Języka i Literatury Rosyjskiej. Doskonale opanował łacinę i grekę. Po ukończeniu studiów Taraszkiewicz pozostał w stolicy Rosji jako wykładowca języków klasycznych.

Przewrót bolszewicki w październiku 1917 roku zmusił go do wyjazdu na Białoruś, gdzie stanął na czele partii narodowej – Białoruska Socjalistyczna Gromada (choć sam usytuował się w lewicowym skrzydle organizacji). Taraszkiewicz brał czynny udział w organizowaniu oświaty publicznej. W 1919 r. przemawiał w Mołodecznie na okręgowym zjeździe nauczycieli, gdzie nawoływał do zorganizowania szkolnictwa białoruskiego. Wkrótce otworzył białoruskie gimnazjum w Wilnie i został jego pierwszym dyrektorem. Autor „Gramatyki” mieszkał wówczas w Wilnie. Tymczasem miasto to i Mińsk oddzielała granica. Na mocy pokoju ryskiego z 1921 roku kraj został podzielony pomiędzy Rosję Sowiecką i Polskę.

W 1918 roku 26-letni uczony przygotował i wydał pierwszą w Wilnie „Gramatykę białoruską dla szkół”. Do 1933 roku był to standardowy podręcznik języka białoruskiego. Dzieło doczekało się sześciu przedruków i zostało wykorzystane także po białoruskiej reformie pisowni w 1933 roku, otrzymując nazwę „Taraszkiewica”.

 

 

W zasadzie był to pierwszy taki podręcznik, choć krótko przed jego publikacją powstały inne podręczniki gramatyki języka białoruskiego: niepublikowana gramatyka Antona Łuckiewicza i Jana Stankiewicza, „Hramatyka biełaruskaj mowy” Bolesława Poczobki, gramatyka Rudolfa Abichty, napisana wspólnie ze wspomnianym Stankiewiczem. Wszystkie wydrukowano czcionką łacińską w białoruskim brzmieniu, a więc używają np. nie Mohylev, a Mahilioŭ. Dlatego publikacja książki Taraszkiewicza – wydanej zarówno w cyrylicy, jak czcionką łacińską – stała się sensacją i została entuzjastycznie przyjęta przez wszystkie partie polityczne. W latach 1918–1920 wydano ją trzykrotnie. Taraszkiewicz pozostał na zachodniej Białorusi, która stała się częścią Polski, i zajął się polityką.

W 1922 roku Bronisław poznał Wierę Snitko, która mieszkała w majątku Migowka koło Radoszkowic wraz ze swoim wujem Aleksandrem Własowem, białoruskim działaczem społecznym i politycznym, publicystą i wydawcą, który w Polsce międzywojennej był senatorem.

Pobrali się wiosną 1923 roku. Ślub miał dwie odsłony – w rycie prawosławnym w cerkwi w Warszawie, a kilka dni potem w rycie katolickim w kościele w Wilnie. Wiera Andriejewna Snitko-Taraszkiewicz-Niżankowskaja (1901 – 1998) pomimo zawieruchy pierwszej wojny światowej, rewolucji i wojny domowej otrzymała solidne wykształcenie. Do 1914 roku pobierała edukację domową.

Na początku wojny rozpoczęła naukę w gimnazjum. W 1916 roku wstąpiła do Instytutu Szlachetnie Urodzonych Panien w Piotrogrodzie. Rok później, wraz zajęciem siedziby Instytutu w Pałacu Smolnym przez bolszewików, placówka przeniosła się do Nowoczerkaska. Tam Wiera ukończyła kształcenie. Znała doskonale niemiecki i francuski, następnie samodzielnie nauczyła się polskiego i białoruskiego.

Życie nowożeńców toczyło się między Wilnem a Radoszkowicami. Majątek w Migowce odwiedzali najczęściej w lecie. W 1925 r. urodził się im syn Radosław (Sławik).

W okresie międzywojennym Bronisław Taraszkiewicz kierował gimnazjum białoruskim w Wilnie. W 1922 roku został wybrany posłem na Sejm RP. W pierwszych latach swojej pracy w polskim parlamencie opowiadał się za zjednoczeniem narodu polskiego i białoruskiego. Taraszkiewicz miał nadzieję, że Białorusinom uda się uzyskać autonomię w ramach odrodzonego państwa polskiego. Rozczarowany swoimi aspiracjami Taraszkiewicz zainteresował się ideami komunistycznymi, za co był prześladowany przez polskie władze.

Na zachodniej Białorusi, która po 1921 r. znalazła się w granicach Polski, Taraszkiewicz sprzeciwiał się dyskryminacji kultury białoruskiej oraz uciskowi narodowo-społecznemu mniejszości narodowych. Był znakomitym mówcą i publicystą, zyskując szacunek zarówno zwolenników, jak i przeciwników. Ta postawa obywatelska przyczyniła się do tego, że w wieku trzydziestu lat został wybrany głosami mniejszości narodowych do Sejmu. Był jednym z organizatorów Towarzystwa Szkoły Białoruskiej. W połowie lat 20. nastąpiła też jego radykalizacja. Najpierw dokonał rozłamu w Białoruskim Kole Poselskim i stanął na czele Białoruskiej Włościańsko-Robotniczej Hramady, która w ciągu roku rozrosła się do stu tysięcy członków, po czym potajemnie wstąpił do nielegalnej Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi.

 

 

Komunizująca Hramada była nie w smak polskim władzom. W nocy z 14 na 15 stycznia 1927 r. aresztowano całe kierownictwo partii. Bronisław Taraszkiewicz został skazany na 12 lat ciężkich robót. Przetrzymywany był w izolatce więzienia we Wronkach. Przetłumaczył tam z polskiego na białoruski „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza, z greckiego na białoruski „Iliadę Homera i pracował nad nowym wydaniem „Gramatyki białoruskiej dla szkół”. W 1928 r. Akademia Nauk Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej wybrała go zaocznie swoim członkiem.

Opr. TB