1000 lat między Dnieprem i Wisłą

Po zwrocie Piotra Doroszenki ku tureckiemu zwierzchnictwu, hetmanem Ukrainy Prawobrzeżnej został obrany w roku 1669 Michał Chanenko (ur. ok. 1620, zm. ok. 1680), syn zaporoskiego Kozaka pochodzenia tatarskiego i polskiej szlachcianki. Chanenko od 1658 r. dowodził pułkiem humańskim.

Uczestniczył w wyborze Iwana Wyhowskiego na hetmana. Podczas podpisywania ugody cudnowskiej w roku 1660 był zwolennikiem poddania Ukrainy Rzeczypospolitej, za co otrzymał polskie szlachectwo (nobilitowany w 1661 r.). Jednak po odzyskaniu władzy przez Doroszenkę przekazał insygnia hetmańskie hetmanowi Ukrainy Lewobrzeżnej Iwanowi Samojłowiczowi i do końca życia pozostał poddanym cara. Niedługo potem podobnie postąpił Piotr Doroszenko.

W skomplikowanej sytuacji dwóch Ukrain, gdy hetmana nie zawsze można było demokratycznie wybrać, zaistniała formuła powoływania hetmana – nakazywania. Hetmanem nakaźnym zostawała tymczasowo osoba spośród starszyzny kozackiej w razie śmierci lub trwałej niezdolności do sprawowania funkcji dotychczasowego hetmana. Hetmana nakaźnego wybierano również (najczęściej spośród pułkowników) w celu dowodzenia wojskiem kozackim w sytuacji, kiedy hetman z różnych powodów nie mógł tego czynić (na przykład w czasie rozmów dyplomatycznych). Wybór hetmana nakaźnego ogłaszano uniwersałem, a od lat 20. XVIII wieku na Ukrainie Lewobrzeżnej carskim ukazem.

Takimi hetmanami na Prawobrzeżu byli Ostap Gogol i Samuel Samus. Formalnie poczet hetmanów Ukrainy Prawobrzeżnej zamyka Filip Orlik (1672– 1742), choć praktycznie – z uwagi na spowodowaną wojnami niestabilność sytuacji – nie mógł pełnić tej funkcji. Ojciec Filipa – Stefan – był szlachcicem czeskiego pochodzenia, którego przodkowie wyemigrowali podczas wojen husyckich w XV wieku do Królestwa Polskiego, a następnie do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Stefan Orlik jako lojalny obywatel Rzeczypospolitej oddał jej życie w bitwie pod Chocimiem (IX/X.1621 przeciwko Turkom). Choć ojciec Filipa był katolikiem, on sam – z woli prawosławnej matki Ireny Orlik z domu Małachowskiej – został ochrzczony w obrządku wschodnim.

Przyszły hetman otrzymał świetne wykształcenie, posiadł umiejętność biegłego władania, co najmniej, pięcioma językami. Początkowo uczył się w Wilnie (prawdopodobnie w kolegium jezuickim), a następnie w Akademii Kijowsko-Mohylańskiej. Zapewne tam został dostrzeżony i doceniony przez Iwana Mazepę, z którym związał niebawem swój los. W 1698 roku ożenił się z Hanną Hercyk; właśnie Mazepa został ojcem chrzestnym ich pierwszego syna.

W latach 1698-1700 Orlik pracował dla metropolity kijowskiego w jego kancelarii. Potem został pisarzem Wojsk Zaporoskich, zrazu w pułku połtawskim, a następnie (w roku 1702 lub 1706) jako główny pisarz i najbliższy współpracownik hetmana Ukrainy Lewobrzeżnej Iwana Mazepy. Po bitwie pod Połtawą*, wraz z nim oraz królem Szwecji Karolem XII i wieloma Kozakami, wyemigrował na terytorium Turcji.

Król i hetman, a wraz z nimi Orlik, zatrzymali się w miejscowości Bendery. 2 października 1709 r. Mazepa zmarł, a pół roku po jego śmierci, 16 kwietnia 1710 r., Filip Orlik został obrany hetmanem na uchodźstwie. 10 maja wybór ten został oficjalnie zatwierdzony przez szwedzkiego monarchę. Na początku 1711 r. oddał się pod protekcję chana krymskiego Dewlet II Gireja. Jeszcze w tym samym roku światło dzienne ujrzała tak zwana Konstytucja Benderska, czyli zredagowane przez Orlika po łacinie i po rusku Pacta et Constitutiones legum libertatumqe Exercitus Zaporoviensis (Pakty i konstytucje praw i wolności wojska zaporoskiego).

Mimo, że dokument ten nigdy nie wszedł w życie, uzyskał w historii Ukrainy poczesne miejsce i jest uważany za jej pierwszą konstytucję. Gdy 8 listopada 1710 r. Turcja wypowiedziała wojnę Rosji, hetman Filip Orlik postanowił włączyć się do niej ze swoimi Kozakami. Na początku 1711r. wraz z Tatarami, Turkami i Polakami – zwolennikami Stanisława Leszczyńskiego, kontrowersyjnego polskiego króla – ruszył na Ukrainę.

Początkowo odnosił sukcesy w walkach z Rosjanami, później jednak – osłabiony dezercją sojuszników w związku z wieścią o nadchodzeniu dużych sił rosyjskich – musiał powrócić do Bender. 16 marca 1712 r. sułtan wydał hetmanowi Orlikowi przywilej gwarantujący Kozakom protektorat – opiekę bez płacenia daniny, ale z obowiązkiem służby wojskowej. W lutym 1713 r. oddział kozacki pod dowództwem Danyła Horłenki wyruszył na Prawobrzeżną Ukrainę dla jej zajęcia

. Oczywiście napotkał opór wojsk polskich. Walki polsko-kozackie toczyły się do wiosny 1714 roku, gdy Polska i Turcja zawarły pokój; w międzyczasie, 24 czerwca 1713 r., z Turcją przestała wojować także Rosja. W tym stanie rzeczy Kozacy – mając nadzieję na amnestię – powrócili na Sicz, a ich hetman emigrował do zachodniej Europy. Dla kozackiej sprawy Filip Orlik ułożył na emigracji plan antyrosyjskiego sojuszu i do końca życia zabiegał w europejskich stolicach o wprowadzenie go w czyn. Umarł 24 maja 1742 r. w Jassach (na terenie dzisiejszej Rumunii).

Adam JERSCHINA

ad************@on**.pl

POLONIA CHARKOWA №9(143) r.2014

Podziel się tym z innymi. Udostępnij na: