Polacy odnawiają cmentarze wojenne i groby rodaków za granicą. Gdzie?

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego sprawuje opiekę nad polskimi grobami i cmentarzami wojennymi znajdującymi się w 58 krajach na niemal wszystkich kontynentach, prowadząc prace inwentaryzacyjne, porządkowe, konserwatorskie i remontowe, a także kwerendy archiwalne czy badania historyczne. Wszystkie działania finansowane są bezpośrednio z budżetu resortu oraz w ramach Programu Ministra „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”.

Stała opieka nad miejscami pamięci narodowej

MKiDN otacza całoroczną opieką prawie 100 polskich cmentarzy i kwater wojennych na świecie. W 2023 roku na ten cel przekazano łącznie ponad 2 miliony złotych. Finansowane są prace mające na celu utrzymanie należytego porządku, pielęgnację roślinności, bieżącą konserwację elementów upamiętniających, a także naprawy.

• Ukraina

Najwięcej miejsc pamięci objętych stałą opieką – ponad 70 obiektów – znajduje się na Ukrainie. Wśród nich są m.in. znajdujące się we Lwowie: cmentarz Orląt Lwowskich, kwatera powstańców listopadowych – tzw. „Żelazna Kompania” i kwatera powstańców styczniowych – tzw. „Górka Powstańcza” zlokalizowane na Cmentarzu Łyczakowskim, a także kwatera Obrońców Lwowa i Kresów Wschodnich na Cmentarzu Janowskim. Do bardziej rozpoznawalnych miejsc należą także Polski Cmentarz Wojenny w Kijowie-Bykowni, kwatera poległych w kampanii wrześniowej żołnierzy Wojska Polskiego w Mościskach czy groby polskiej inteligencji zamordowanej w 1941 roku przez Niemców w Czarnym Lesie koło Stanisławowa (Iwano-Frankiwska).

Opieką zostały również otoczone liczne miejsca pochówku żołnierzy Legionów Polskich, jak chociażby w Kostiuchnówce, Rafajłowej czy Pasiecznej, oraz osiem miejsc spoczynku żołnierzy Wojska Polskiego poległych w wojnie polsko-bolszewickiej, znajdujące się m.in. w Zadwórzu, Dytiatynie, Kijowie, Busku i Rohatynie.

Ze środków MKiDN prowadzone są także prace związane z uporządkowaniem i zabezpieczeniem przed zniszczeniem miejsc pamięci z wojny polsko-ukraińskiej i upamiętnień Polaków pomordowanych przez Ukraińców w latach 1943-1946.

• Cmentarze w Azji Centralnej i na Bliskim Wschodzie

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego od wielu lat finansuje opiekę nad polskimi cmentarzami w Azji Centralnej i na Bliskim Wschodzie, które są związane z żołnierzami Armii gen. Władysława Andersa i cywilną ludnością deportowaną do ZSRR. Wyłoniony w przetargu publicznym wykonawca odpowiada za utrzymanie i pielęgnację 22 polskich cmentarzy wojennych: w Kazachstanie (4 obiekty), Kirgistanie (1) i Uzbekistanie (17), a także polskiego pomnika w Taszkiencie. Z kolei opieka nad 8 cmentarzami na Bliskim Wschodzie, w tym 5 w Iranie, 2 w Izraelu i 1 w Libanie, jest realizowana ze środków przyznanych w ramach Programu Ministra „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”.

• Włochy

We Włoszech MKiDN od kilku lat koordynuje sprawowanie stałej opieki konserwatorskiej nad trzema polskimi cmentarzami wojennymi żołnierzy II Korpusu gen. Władysława Andersa: na Monte Cassino, w  Loreto i Bolonii. Dodatkowo w tym roku taką samą opieką objęto kwaterę na cmentarzu w Santa Maria Capua Vetere koło Neapolu, gdzie spoczywają polscy ochotnicy zmarli podczas formowania oddziałów polskich, które weszły później w skład Armii Hallera.

Remonty polskich miejsc pamięci

Oprócz stałej opieki nad wybranymi miejscami pamięci narodowej, Ministerstwo Kultury i  Dziedzictwa Narodowego corocznie przeznacza środki finansowe na renowacje grobów, kwater i cmentarzy wojennych. Od 2017 roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego sfinansowało prace przy miejscach pamięci w 17 krajach – na Ukrainie, Białorusi, Węgrzech, Litwie i Łotwie, w Uzbekistanie, Iranie, Libanie, Rumunii, Serbii, Francji, Włoszech, Niemczech, Norwegii, Tanzanii, Ugandzie oraz Indiach.

Przywracanie pamięci

Duże znaczenie mają projekty przywracające tożsamość pochowanym poprzez ich imienne upamiętnienie. W resorcie kultury od 2017 roku jest prowadzony, w oparciu o badania historyczne oraz genetyczne badania porównawcze, projekt „Zaginieni, ale nie zapomniani żołnierze Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie”.

W 2023 roku ustalono tożsamość 5 kolejnych żołnierzy 1. Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka, co będzie podstawą do umieszczenia ich nazwisk na bezimiennych dotąd grobach na Polskim Cmentarzu Wojennym w Langannerie we Francji.

W Niemczech zakończyła się rewaloryzacja kwatery robotników przymusowych na Cmentarzu Głównym w Stuttgarcie. Dzięki przeprowadzonej kwerendzie archiwalnej oraz badaniom historycznym udało się ustalić nazwiska 226 polskich obywateli spoczywających w tym miejscu, którzy zginęli lub zostali zamordowani w czasie II wojny światowej, a także zmarli już po wyzwoleniu jako tzw. dipisi. Tablice z ich nazwiskami zostały ustawione na wyremontowanej kwaterze.

Dzięki współpracy MKiDN z norweskim Ministerstwem Kultury możliwe było imienne upamiętnienie Polaka zmarłego w Norwegii w czasie II wojny światowej: jeńca wojennego, starszego marynarza Kazimierza Gajdy-Kaczyńskiego spoczywającego w zbiorowej kwaterze żołnierzy sowieckich na cmentarzu w Stavanger.

Od 2020 roku prowadzone są projekty związane z polskimi miejscami pamięci w Rumunii. W wyniku trwających jeszcze prac renowacyjnych Polskich Kwater Wojennych w Krajowej, Pitești oraz grobu w Roșiorii de Vede odnowione zostaną miejsca spoczynku internowanych żołnierzy Wojska Polskiego i cywilnych uchodźców z września 1939 roku, w tym uczytelnione i poprawione inskrypcje nagrobne.

We współpracy z Ambasadą RP w Bernie, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego realizuje na cmentarzu w Biel/Bienne imienne upamiętnienie 9 żołnierzy 2. Dywizji Strzelców Pieszych, zmarłych podczas internowania w Szwajcarii w okresie II wojny światowej.

Inf. MKiDN