Opera lwowska. Historia budowy i rekonstrukcji gmachu teatralnego (II)

Wzniesienie gmachu Teatru Wielkiego we Lwowie było jednym z najważniejszych wydarzeń w życiu kulturalnym i społecznym miasta. Monumentalny gmach teatralny był i nadal pozostaje wizytówką architektury lwowskiej przełomu XIX a XX wieku, najważniejszym akcentem architektonicznym zabudowy centralnej części miasta.

Nieprzyjemności czekały na architekta i Radę miejską już przed rozpoczęciem budowy fundamentów. Podczas badań gruntu 16 listopada 1896 roku zawalił się trzynastometrowy odcinek sklepienia nad kanałem rzeki Pełtew. Od tego czasu plotki związane z budową fundamentów towarzyszyły pracom budowlanym nieustannie i krążyły po Lwowie nawet po zakończeniu budowy. Prace ziemne i betonowanie fundamentów rozpoczęto z dniem 5 czerwca 1897 roku.

Ręcznie usunięto 16500 m³ gruntu, zaś 21 stycznia rozpoczęto układanie żelbetowych fundamentów. Wykorzystano 2544 m³ betonu. W 1898 roku zgodnie z terminarzem prac wzniesiono budynek aż po dach i rozpoczęto montaż żelaznych konstrukcji wielkiej kopuły. Prasa pisała: „…W wykonaniu teatru brał udział legion przedsiębiorców i legion robotników… Przez cały okres budowy panowała gorączkowa „fabryka”, której tętno przyspieszało się w miarę zbliżenia się terminu otwarcia.

Preliminarz czasu budowy jednak przekroczono o pięć miesięcy… Podczas budowy był nawet strajk robotników, który nadał całemu przedsięwzięciu piętno nowożytne. Stary Skarbek nie miał jeszcze kłopotu ze „zorganizowanymi robotnikami”. Piwnice teatralne zbudowano na 7,5 metra głębokie i podzielono na trzy piętra. Kopułę metalową z latarnią zamówiono u „Pierwszego galicyjskiego towarzystwa budowy wagonów w Sanoku”.

Ono również wykonało całą maszynerię sceniczną i kurtynę żelazną.

W 1899 r. kończono prace nad zadaszeniem budynku i przystąpiono do prac wewnątrz teatru. Wyposażenie i dekoracja gmachu trwały do 4 października 1900 roku, dnia uroczystego otwarcia. Od początku 1900 r. prowadzono prace artystyczno-rzeźbiarskie, malarskie i sztukatorskie. Edmund Pliszewski wykonał według szkiców Z. Gorgolewskiego i P. Harasimowicza całość ornamentyki cementowej na zewnątrz gmachu.

Pod kierownictwem P. Harasimowicza wykonano również ornamentykę i detal architektoniczny wewnątrz teatru. Dla wykonania poszczególnych oryginalnych rzeźb zaproszono najlepszych lwowskich rzeźbiarzy na czele z Piotrem Wójtowiczem i Antonim Popielem. 22 grudnia 1899 r. komitet teatralny postanowił asygnować dodatkową kwotę 25.000 złotych reńskich na ozdobienie wnętrz oryginalnymi malowidłami, które „nie byłyby wykonane wprost na murze, lecz na płótnie, które będzie następnie naklejone lub ustawione na ramach w odpowiednie pola”.

Tadeusza Popiela wyznaczono odpowiedzialnym za ozdobienie obrazami klatki schodowej, Stanisława Rejchana – sali widzów, Stanisława Dębickiego – foyer (sali lustrzanej). W 1900 r. rada miejska dodatkowo wyasygnowała 250.000 złr na ozdobienie wnętrz teatralnych. Pieniądze wykorzystano na zbudowanie marmurowych schodów, pozłocenie sztukaterii prawdziwym złotem, wykonanie kosztowniejszych malowideł i „szeregu innych robót w pierwotnym kosztorysie wydatków nieprzewidzianych”.

W trakcie prowadzonych prac szczególną rolę odgrywał Z. Gorgolewski. Jako kierownik artystycznotechniczny „zatwierdzał on wykonywane przez rzeźbiarzy czy malarzy prace, zalecał wprowadzenie odpowiednich poprawek. Według jego szkiców zaprojektowany został nie tylko sposób rozmieszczenia dekoracji, ale również szczegółowe opracowania detalu, ram sztukatorskich, a na podstawie jego własnoręcznych rysunków żyrandol w sali widzów oraz świeczniki wykonała specjalizująca się w tym wiedeńska firma Karola Oswalda”.

Oświetlenie w teatrze było od razu elektryczne, wykonane przez wiedeńską firmę Siemens i Halske. Prace ślusarskie i wykonanie dekoracyjnych krat powierzono lwowskim pracowniom Edmunda Gottlieba i Józefa Swobody, stolarskie – firmie braci Wczelaków, posadzkowe – firmie Zuliani i Chądzyńskiego. Sztuczne marmury dostarczyła wiedeńska filia włoskiej firmy Detoma, marmurowe schody – firma Fritza Zellera z Wiednia. Umeblowanie wykonano we lwowskich pracowniach H. Kohna, K. Hornunga i T. Prugara.

Oryginalne i nowoczesne systemy ogrzewania i wentylacji wykonał Johannes Haag w Wiedniu w spółce z Władysławem Niemekszą we Lwowie. Firma W. Niemekszy wykonała również wodociągi. We Lwowie absolutną nowością było zbudowanie dokoła całego gmachu chodników asfaltowych z obszernym placem od frontu dla dojazdu powozów. Asfalt dostarczyła lwowska fabryka Stanisława Szeligi Łuszkiewicza. Ostatnie dwa miesiące przed otwarciem teatru wypełnione były gorączkową pracą.

Pod koniec sierpnia przystąpiono do porządkowania wnętrz, zmontowano oblicowanie ścian ze sztucznego marmuru. W połowie sierpnia osadzono na zwieńczeniu fasady trzy figury geniuszy z blachy miedzianej wykonane w wiedeńskiej fabryce A. M. Beschornera. 29 sierpnia zmontowano wielkie włoskie lustra w foyer. 3 września rozebrano rusztowania klatki schodowej i od strony fasady.

Między 13 a 17 września we wnękach fasady ustawiono figury Tragedii i Komedii. Scenę oddano do użycia 15 września, zaś schody marmurowe głównej klatki schodowej położono w ostatni dzień września. Pomimo starań nie udało się do 4 października sfinalizować wszystkie prace zdobnicze i po uroczystym otwarciu teatru nadal trwały roboty wewnątrz, również uporządkowanie terenu dookoła gmachu. Najważniejszą pozostała kwestia zawieszenia kurtyny Henryka Siemiradzkiego „Parnas”.

Jeszcze w październiku 1898 r. komitet budowy teatru postanowił wyasygnować 10.000 złotych reńskich na wykonanie reprezentatywnej kurtyny dla nowego teatru, zaś Gorgolewskiego proszono przeprowadzić na ten temat pertraktacje z H. Siemiradzkim, słynnym polskim malarzem, autorem znanej i cenionej kurtyny teatru krakowskiego, mieszkającym na stałe w Rzymie. Po uzgodnieniu treści malowidła i honorarium w kwocie 15.000 złr, Siemiradzki w latach 1899-1900 namalował kurtynę na specjalnie wytkanym płótnie belgijskim.

Ogromny rozgłos i zainteresowanie nowym dziełem mistrza nie pozwoliły natychmiast wysłać kurtynę do Lwowa na otwarcie teatru. W czerwcu 1900 r. została ona najpierw wystawiona w sali „Akwarium” w Rzymie, a we wrześniu była eksponowana w warszawskiej „Zachęcie”. Dopiero 16 października kurtynę przywieziono do Lwowa, gdzie wynikł problem zamieszczenia na scenie teatralnej. Obraz Siemiradzkiego miał wymiary 6 x 9 m, zaś otwór sceny – 9 x 11,5 m.

Postanowiono domalować dekoracyjną bordiurę o szerokości 1,5 m z każdej strony właściwego malowidła, zaś u dolnego brzegu ramy dodać jeszcze kilkudecymetrową złotą frędzlę. Ornamentalne obramowanie obrazu namalował Stanisław Jasieński. Wszystkie prace zakończono dopiero 3 stycznia 1901 r., a 13 stycznia po przedstawieniu opery „Verbum nobile” Stanisława Moniuszki kurtyna była po raz pierwszy pokazana publiczności.

Każdy obecny na przedstawieniu otrzymał okolicznościowy druk z opisem treści nowego dzieła Siemiradzkiego. Podczas I wojny światowej kurtyna została przeniesiona do holu Muzeum Przemysłu Artystycznego przy ul. Hetmańskiej. Dopiero w 1930 r. Magistrat lwowski uchwalił postanowienie o umieszczeniu kurtyny ponownie w Teatrze Wielkim. Komisja rzeczoznawców (Leon Piniński, Tadeusz Obmiński, Aleksander Czołowski i inni) uznała za konieczne zabezpieczenie kurtyny przed możliwym uszkodzeniem i namalowanie dla niej nowej bordiury.

Tę pracę wykonał Feliks Wygrzywalski. W sierpniu 1931 r. kurtynę uroczyście zawieszono na scenie lwowskiej. Dla zabezpieczenia kurtyny Siemiradzkiego od zniszczenia skonstruowano i wykonano specjalny futerał. Cena wszystkich niezbędnych adaptacji przekroczyła sumę 15.000 zł. W latach 1929-1931 magistrat postanowił przeprowadzić remont gmachu teatralnego i modernizację sceny. W wyniku skanalizowano piwnice, kopułę pokryto blachą miedzianą kosztem 59.000 zł.

Wykonano nowoczesne oświetlenie, wentylację i ogrzewanie, ustawiono aparaty do efektów specjalnych, czyli odtwarzania chmur, deszczu, błyskawic i piorunów. Zbudowano nowoczesną scenę obrotową. Przebudowano rampę przed sceną, przygotowano ruchomą podłogę nad miejscem dla orkiestry. Prace powierzono austriackiej firmie A.E.G. Pomimo kryzysu, magistrat wyasygnował na ten cel 372.000 zł. W 1930 r. uroczyście obchodzono 30-lecie Teatru Wielkiego.

4 października wystawiono premiery dwóch oper warszawskiego kompozytora Adama Wieniawskiego „Megae” i „Wyzwolony”, w obecności autora, pod batutą E. Massiniego, w reżyserii A. Ułuchanowa i scenografi i S. Jarockiego. Na scenie Teatru Wielkiego wystąpiło wielu znanych artystów sławy europejskiej – Salomea Kruszelnicka, Aleksander Myszuga, Modest Mencyński, Orest Rusnak, Adam Didur, Jan Kiepura, Aleksander Bandrowski, Janina Korolewicz-Wajdowa, Jan Mann, Ewa Bandrowska-Turska, Ada Sari, Hanka Ordonówna, Stanisława KorwinSzymanowska, Michał Hołyński, Adrianna Lenczewska-Sławińska, Marceli Sowilski, Eugeniusz Guszalewicz. Na występy gościnne przyjeżdżali do Lwowa Enrico Caruso, Mattia Battistini, Tito Ruffo, Gemma Bellincioni, K. Wens, B. Sorel, V. Weinberg, N. Ardelli, U. Urbano, C. Patary, M. Laurence.

Kolejni dyrektorowie teatru doceniali repertuar klasyczny. Na scenie wystawiono najlepsze opery G. Rossiniego, G. Donizettiego, G. Verdiego, G. Pucciniego, P. Mascagniego, R. Wagnera, F. von Flotowa, I. Halévy, C. Gounoda, L. Delibesa, G. Bizeta, R. Straussa, R. Leoncavalla, St. Moniuszki, P. Czajkowskiego, M. Musorgskiego. Wielką popularnością cieszyła się we Lwowie operetka. Wystawione zostały m.in. „Druciarz” i „Skowronek” F. Legara, „Manewry jesienne” i „Fiołek z Montmartre” E. Kálmána, „Noc w San Sebastian” Benatzkyego, „Wesele w Hollywood” O. Straussa, „Wesele przy latarniach” J. Offenbacha, „Zemsta nietoperza” J. Straussa, „Ptasznik z Tyrolu” K. Ziehrera, „Wiktoria i jej huzar” P. Abrahama, „Róże z Florydy” R. Falla.

Ludwik Czarnowski, który kierował teatrem w latach 1921-1925, zorganizował zespół baletowy. W latach 30. działem choreograficznym kierował M. Statkiewicz. Pierwszym baletem na scenie lwowskiej było „Jezioro łabędzie” P. Czajkowskiego, przedstawione publiczności 2 maja 1923 r. w reżyserii A. Fortunato. W 1930 r. wydarzeniem sezonu stała się „Szeherezada” N. Rimskiego-Korsakowa w reżyserii A. Romanowskiego. Podczas II wojny światowej rekwirowano blachę miedzianą z kopuły teatralnej.

Pod grozą rekwizycji były nawet wykonane w kutej miedzi figury geniuszy. Pracownicy obawiali się wywiezienia do Niemiec kurtyny Siemiradzkiego. Dlatego w 1944 roku została ona zwinięta w rulon i schowana pod sceną. Na głównej i bocznych fasadach gmachu długo były widoczne ślady działań wojennych. Zupełnie zniszczono jedną z rzeźb fasady wschodniej, kilka maszkaronów, waz, kapiteli kolumn, uszkodzono dekorację ornamentalną. Niezbędne prace remontowe i konserwatorskie zostały wykonane dopiero w 1952 r.

Wówczas usunięto ślady niedawnej wojny, a z powodu ustawienia pomnika Lenina zrekonstruowano plac przed gmachem. Wewnątrz przeprowadzono konserwację obrazów, uzupełniono złocenie, jednak zrobiono to farbą brązową. Nowe władze miejskie postanowiły też usunąć i zniszczyć popiersia i medaliony polskich poetów i kompozytorów, które znajdowały się w westybulu i sali lustrzanej. W połowie lat 60. XX wieku na III balkonie zamontowano organy przeniesione z kościoła w Borysławiu.

Był to 16-rejestrowy instrument wykonany około 1906 r. przez znaną lwowską firmę Rudolfa Haase, z dwoma manuałami i neogotyckim prospektem.W latach 70. XX wieku techniczny stan gmachu wymagał już natychmiastowych gruntownych remontów. Zmienił się poziom wód gruntowych, nierównomiernie osiadały fundamenty. Zestarzałe mechanizmy sceniczne nie odpowiadały wymaganiom czasu. Dotyczyło to również systemów wentylacji, oświetlenia, bezpieczeństwa przeciwpożarowego.

Pełnej rekonstrukcji wymagała izolacja przeciwwilgociowa fundamentów. W 1975 r. Rada Ministrów Ukrainy postanowiła wyasygnować 4.600.000 rubli na remont i konserwację gmachu. Z różnych powodów prace rozpoczęto z opóźnieniem, wykonane zostały dopiero w latach 1979-1984. Równocześnie z gruntownym remontem, poddano renowacji liczne dzieła sztuki znajdujące się zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz budynku.

Uzupełniono wszystkie ubytki, zrobiono kopie starych mosiężnych klamek i świeczników, szyb z trawionego szkła. Na odnowienie złocenia wydano 5,5 kg złota płatkowego. Kopułę i dach teatru pokryto nową blachą metalową i miedzianą. Tylko miedzianej blachy wykorzystano 26 ton. Zamówiono nowe fotele, zrekonstruowano szatnie, zamieniono podłogę w sali widzów, ułożono nowy parkiet w sali lustrzanej. Zachowano tradycyjne obicie lóż i foteli w kolorze bordo.

Wzmocniono żelazną przeciwpożarową kurtynę. Kurtynę Siemiradzkiego poddano rzetelnej konserwacji, dla czego była ona przetransportowana do specjalnego pawilonu. Na I i II balkonach umieszczono nowe pomieszczenia z urządzeniami dla sterowania dźwiękiem i światłem, wskutek czego liczba miejsc dla widzów w teatrze zmniejszyła się do 1020. Renowacji poddano wszystkie obrazy i rzeźby. Uzupełniono dekorację ornamentalną.

Część brakujących elementów dekoracynych i bardzo zniszczonych rzeźb figuralnych odlano ze specjalnego szkła organicznego. Zamontowano nowe mechanizmy sceniczne, przebudowano metalowe konstrukcje sceny. W ścianach ułożono ponad 500 km rur, kabli i przewodów. We wnękach westybulu umieszczono nowe popiersia poetów T. Szewczenki, I Franki, A. Mickiewicza i A. Puszkina, zaś w sali lustrzanej – kompozytorów M. Glinki, P. Czajkowskiego, M. Łysenki i S. Hułaka-Artemowskiego.

Wykonanie tych rzeźb powierzono lwowskim rzeźbiarzom E. Myśko, I. Czajce, I. Sadowskiemu i A. Pylewowi. Zrekonstruowano plac przed teatrem. Ułożono 4000 m² nowych chodników z piaskowca horodenkowskiego. Kolejnemu remontowi gmach teatralny poddano w 1999 r., przy okazji przygotowań do spotkania w nim dziewięciu prezydentów państw Europy Centralnej i Wschodniej. 27 czerwca 2001 r. teatr odwiedził papież Jan Paweł II.

Na placu przed gmachem spotkał się on z artystami i pracownikami Opery lwowskiej i pobłogosławił obecnych. Na powitanie Ojca Świętego w tymże dniu odbył się premierowy pokaz nowej opery M. Skoryka „Mojżesz”. W 2002 r. w centrum sali lustrzanej przy północnej ścianie ustawiono pomnik Salomei Kruszelnickiej, wybitnej ukraińskiej śpiewaczki operowej. Odlaną w brązie postać aktorki dłuta lwowskiego rzeźbiarza Jarosława Skakuna, umieszczono na postumencie ze sztucznego czerwonego marmuru.

W następnych latach Skakun wykonał brązowe popiersia wybitnych tenorów Modesta Mencyńskiego i Aleksandra Myszugi, dyrygenta Jarosława Woszczaka i scenografa Eugeniusza Łysyka, które zostały ustawione w tejże sali. W listopadzie 2011 r. abp M. Mokrzycki poświęcił tablicę upamiętniającą wizytę papieża Jana Pawła II. Wykonana jest ona z białego sztucznego marmuru i wmurowana w westybulu teatralnym.

Autorem tablicy jest rzeźbiarz J. Skakun, który wykonał też cztery nowe medaliony na klatce schodowej, wmurowane w 2013 r. z inicjatywy dyrektora i kierownika artystycznego Opery Tadeusza Edera. Po stronie południowej umieszczono płaskorzeźby popiersi artystów rzeźbiarzy, dekoratorów budynku teatralnego Piotra Wójtowicza i Antoniego Popiela, po stronie północnej – pierwszego dyrektora teatru lwowskiego Tadeusza Pawlikowskiego i budowniczego gmachu prof. Jana Lewińskiego.

Ostatnio wmurowano również tablicę metropolity Andreja Szeptyckiego dłuta J. Skakuna. Od roku 1939 w repertuarze Opery są wyłącznie spektakle muzyczne. Scenę dramatyczną przeniesiono do dawnego teatru hr. Skarbka (obecnie teatr im. Marii Zańkowieckiej). W 1956 r. operze lwowskiej nadano imię Iwana Franki, zaś 24.10.2000 r patronat zmieniono na cześć Salomei Kruszelnickiej. Od 1988 r. odbywają się festiwale operowe jej imienia.

W 2005 r. opera lwowska otrzymała status narodowej i teraz jej oficjalna nazwa brzmi: Lwowski Narodowy Akademicki Teatr Opery i Baletu im. Salomei Kruszelnickiej. W teatrze pracuje ponad 500 osób, w tym 50 solistów opery i 90 muzyków orkiestry. 60 osób zajęto w chórze, tyleż w zespole baletowym. Na scenie dominuje klasyka światowa i ukraiń- ska. Znaczną część oper wystawiono w językach oryginałów – włoskim, francuskim, polskim, rosyjskim.

W repertuarze ponad 10 ukraińskich spektakli, m.in. „Zaporożec za Dunajem”, „Natałka Połtawka”, „Mojżesz”, „Skradzione szczęście”. Podstawę repertuaru tworzą opery włoskie „Madame Butterfly”, „Cyganeria”, „Tosca” G. Pucciniego, „Otello”, „Aida”, „Nabucco”, „Bal maskowy”, „Traviata” G. Verdiego, „Rycerskość wieśniacza” P. Mascagniego, „Pajace” R. Leoncavalla, „Napój miłosny” G. Donizettiego. Operę „Carmen” G. Bizeta wystawiono w języku francuskim, „Straszny dwór” S. Moniuszki w języku polskim.

Powodzeniem cieszą się balety „Jezioro łabędzie” P. Czajkowskiego, „Don Kichot” L. Minkusa, „Powrót Butterfl y” M. Skoryka, „Romeo i Julia” S. Prokofiewa, operetki „Wesoła wdówka” F. Lehara, „Cyrulik sewilski” D. Rossiniego, „Zemsta nietoperza” J. Straussa. W 2006 r. operę lwowską przyjęto do elitarnego stowarzyszenia „Opera-Europa”, zrzeszającego najlepsze europejskie zespoły operowe. Stałe kontakty twórcze łączą lwowską Operę z Polską Operą Narodową (Warszawa), operą „La Scala” (Mediolan), Brukselską Operą Królewską (Belgia). Na scenie lwowskiej gościmy artystów z Polski, Włoch, Francji, Rosji, Rumunii. Wśród licznych występów gościnnych artystów lwowskich są wyjazdy do Niemiec, Polski, Francji, Hiszpanii, Libanu, stały udział w festiwalu muzycznym „Les Nuits Musicales de la Sainte Victoire” w Prowansji (Francja)

Jurij Smirnow, Kurier Galicyjski, 2016 r, nr. 16 (260)