W dawnych czasach państwo to [Złota Orda – przyp. aut.] było krajem Kipczaków, ale kiedy opanowali je Mongołowie, Kipczacy stali się ich poddanymi. Później oni [Mongołowie] pomieszali się i spokrewnili z nimi [Kipczakami] […] i pozostali na stałe w ich ziemi – pisał XIV-wieczny historyk arabski al-Omari. Zwierzchnictwo Złotej Ordy nad dorzeczem Wołgi, Klaźmy i Oki nie jest obecnie jednoznacznie potępiane, jak niegdyś. Religia prawosławna ocaliła tożsamość kulturową Rusi. Paradoksalnie rozdrobnienie dzielnicowe Rusi zostało zastopowane przez Złotą Ordę, która wyznaczyła wielkiego księcia.
Batu – opowiada kronikarz -przyjął Jarosława i jego mężów z wielką czcią […], mówiąc „Jarosławie, bądź starszym nad wszystkimi książętami wyznającymi wiarę ruską”. Później ruscy książęta prześcigali się w kosztownych darach dla chanów, żenili się z Tatarkami oraz wysyłali Ordzie kontyngenty wojska na Kaukaz, a nawet do Chin. Wielu książąt pomniejszych Tatarzy zabili, dzięki czemu coraz większe uznanie zyskiwał jako centrum Włodzimierz nad Klaźmą, obrany na siedzibę wielkiego księcia (Moskwa dopiero od 1325 roku). Znaczniejszą konsekwencją panowania Złotej Ordy był głęboki rozdział, jaki zarysował się wówczas między Rusią włodzimiersko-moskiewską a Europą Zachodnią. Z drugiej strony Tatarzy popierali wymianę handlową z zachodem kontynentu.
OD WŁODZIMIERZA DO MOSKWY
Żadnych wątpliwości co do wyboru orientacji tatarskiej nie miał Aleksander zwany od 1238 roku Newskim. Wtedy jako 20-letni namiestnik Nowogrodu zwyciężył szwedzkich krzyżowców nad Newą. Kolejna wiktoria na zamarzniętym Jeziorze Czudzkim (Pejpusie), gdzie rozgromił ciężkozbrojną kawalerię Zakonu Kawalerów Mieczowych, umocniła jego pozycję. Początkowo chan powierzył mu pobieranie jaryłku (daniny) z Kijowa i Nowogrodu dla Złotej Ordy. Po 10 latach rozszerzył ten przywilej na Włodzimierz. Jego potomkowie dzięki rozlicznym intrygom pozyskali tytuł wielkoksiążęcy jako dziedziczny.
Daleko posunięty serwilizm w relacjach ze Złotą Ordą wykazywał Wielki Książe Iwan I, wnuk Aleksandra, który spędził większość swego życia w Saraju lub w drodze do tatarskiej stolicy. Jednocześnie to on nadał Moskwie przodującą rolę w państwie. Jako człowiek skutecznie zbierający podatki, zyskał wśród ludu przydomek „Kalita”, czyli „sakwa”, gdyż zgromadził ogromny majątek, m.in. z ceł pobieranych od kupców. W rywalizacji o władzę potrafił spacyfikować Twer na czele mongolsko-ruskiej ekspedycji karnej. To o nim jako o tatarskim oprawcy, donosicielu i najbardziej płaszczącym się niewolniku pisał Karol Marks.
ZALĄŻEK SAMODZIERŻAWIA
Mimo mongosko-tatarskiej tolerancji religijnej wobec chrześcijaństwa obcy ucisk miał zgubny wpływ na klimat polityczny Rosji. Pogłębił przepaść między książętami a ludem. Pozbawił władców poczucia odpowiedzialności politycznej i skłaniał do nadużywania władzy, gdyż z natury swej stali ponad prawem. Nowe mongolskie słowa odnosiły się do niewoli (kabały), kajdał (kajdan), nahajki (poddaństwa), dienieg (pieniędzy) czy baskaku (daniny). Wtedy pojawił się też prikaz, wywodzący się z urzędu, zajmującego się administracją. To Mongołowie wprowadzili karę śmierci, nieznaną przez prawodawstwo Rusi Kijowskiej.
Rządy terroru opierały się na niewolnictwie mas, które nigdy nie zaznały wolności narodu i człowieka. Ludność zaczęła utożsamiać państwo z nienasyconym grabieżcą oraz podporządkowującym sobie wszystko oprawcą, za którym stoi siła. „My […] ochrzczeni w Imię Boże, znając boskie prawa, pełni jesteśmy fałszu i zawiści: braci swoich grabimy i zabijamy, sprzedajemy ich poganom; pożarlibyśmy się nawzajem, gdyby nie to, że Bóg nas osłania!” -wzywał biczujący się archimandryta Serapion. W okresie zależności od Złotej Ordy kształtuje się rosyjska myśl polityczna: szukanie głównego wroga na zachodzie, podejrzliwość i wrogość wobec rzymskiego katolicyzmu. Pokonani wielcy książęta uczyli się jedynowładztwa w szkole całkowitego podporządkowania. Wówczas powstał grunt dla narodzin rosyjskiego samodzierżawia.
TRZECI RZYM
Początkiem końca jarzma tatarskiego była bitwa na tak zwanym Kulikowym Polu, przy ujściu Nieprawdy do Donu. Po morderczym ataku czambuły tatarskie zaczęły brać górę na Rusinami. Ale ci w decydującej chwili wprowadzili do walki pułk z zasadzki nad Nieprawdą. Rozgromieni Tatarzy ratowali się ucieczką. Ruskie zwycięstwo z 1380 roku zapowiadało koniec władzy Złotej Ordy na Rusi i było zachętą do dalszych walk, choć Mongołowie zdołali już po dwóch latach zdobyć i złupić bezlitośnie Moskwę.
Wielcy książęta przejęli ambitną ideę Tatarów – pokoju światowego pod swoim przewodnictwem (na wzór pax mongolica). Wytworzyli własny program „zbierania ziem ruskich” oparty na wierze i politycznych tradycjach innej wschodniej monarchii – Bizancjum. Upadek w XV wieku wschodniego cesarstwa i Złotej Ordy uczyniły z Moskwy naturalnego sukcesora i Konstantynopola, i Saraju nazywającego się „trzecim Rzymem”.
Feliks Koperski
Foto: CC BY-SA 4.0
Dodaj komentarz
Uwaga! Nie będą publikowane komentarze zawierające treści obraźliwe, niecenzuralne, nawołujące do przemocy czy podżegające do nienawiści!