Konstytucja 3 Maja – powód do dumy dla Polaków i Litwinów

Dążenie do wyzwolenia się spod wpływów Rosji oraz rozpowszechnienie się idei Oświecenia zaktywowało społeczeństwo Rzeczypospolitej Obojga Narodów do zmian. 3 maja 1791 roku Sejm Czteroletni uchwalił Ustawę Rządową, która wyznaczała nowe ramy ustrojowe Rzeczpospolitej Obojga Narodów i regulowała obowiązujące w niej prawo. Była to pierwsza w Europie i druga na świecie nowoczesna, spisana konstytucja i do dziś dnia pozostaje powodem dumy Polaków oraz Litwinów.

Rzeczypospolita nierządem stoi

„Naród w ostatnim stadium upadku” – tak o tym pisał „Monitor”, jedno z najbardziej wpływowych czasopism politycznych Rzeczypospolitej Obojga Narodów XVIII wieku. Sytuacja Rzeczpospolitej była rzeczywiście fatalna. Po burzliwym XVII w. państwo stopniowo popadało w ruinę, aż w końcu w okresie rządów dynastii saskiej stała się protektoratem Rosji. Próby dźwignięcia Rzeczypospolitej z kryzysu, rozpoczęte przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i skupionych wokół niego zwolenników mocnej Rzeczypospolitej, spotkały się nie tylko z agresją Rosji, Austrii oraz Prus, lecz też i z wielkim oporem wewnątrz kraju. Szlachta nie chciała tracić własnych wpływów, obawiano się reform. Powszechnie było mawiane, że „Rzeczypospolite nierządem stoi”, czyli słabe państwo nie będzie zagrażać sąsiadom i dlatego sąsiednie mocarstwa nie będą zainteresowane Rzecząpospolitą.

W tych okolicznościach doszło do pierwszego rozbioru i jako największe upokorzenie było zmuszenie przez okupantów Sejmu do ratyfikacji traktatów rozbiorowych, co nastąpiło 13 września 1773 roku. Znany za sprawą gestu Tadeusza Rejtana Sejm rozbiorowy (obradował od 19 kwietnia 1773 r. do 19 marca 1775 r.), poza wydaniem zgody na rozbiór, stworzył również Komisję Edukacji Narodowej (formalnie pierwsze ministerstwo oświaty) oraz Radę Nieustającą (swoisty rząd). Rada Nieustająca miała nie tylko ograniczyć władzę króla, swawolę magnatów, lecz też przyszykować głębokie reformy. Rada dzieliła się na pięć departamentów: Interesów Cudzoziemskich, Policji, Wojskowej, Sprawiedliwości, Skarbu. Rada Nieustająca była ideą forsowaną przez okupanta, jednak królowi udało się przeforsować do niej lojalnych sobie ludzi i tym samym wykorzystać Radę do wprowadzania stopniowych reform. Komisja Edukacji Narodowej także była całkowicie podporządkowana królowi. Jednak wewnętrzni przeciwnicy reform, skupieni wokół Franciszka Ksawerego Branickiego, forsowali na kolejnych sejmach ustawy przechylne okupantowi – Rosji.

W drugiej połowie lat 80. XVIII w. sytuacja międzynarodowa zmieniła się na korzyść Rzeczypospolitej. Stanisław August Poniatowski, wykorzystując wybuch wojny rosyjsko-tureckiej i włączenie się do niej Austrii, postanowił wzmocnić swoją władzę i uniezależnić się od Katarzyny II. Droga do tego celu może wydawać się nieco dziwna. Otóż zwołany w 1788 r. Sejm miał zatwierdzić włączenie się Rzeczypospolitej do wojny z Turcją po stronie – Rosji! Ten płaszcz pozwolił zwołać Sejm skonfederowany. Tymczasem rzeczywiste cele zwołanego Sejmu były inne.

Wielkie nadzieje

Skonfederowany Sejm (obradował z przerwami od 1788 do 1792 r.), w którym niemożliwe było zastosowanie prawa weta, rozpoczął realizację reform. Celem reform Sejmu było wzmocnienie państwa oraz odrzucenie przestarzałej demokracji szlacheckiej z jej najbardziej perfidnym narzędziem – prawem weta.

Pierwszym krokiem ku temu była likwidacja Rady Nieustającej. Już pod koniec 1788 r. uchwalono powiększenie armii do 100 tys. żołnierzy (tego stanu liczebnego nigdy nie osiągnięto). Pod koniec kolejnego roku ulicami Warszawy przeszła tzw. „czarna procesja” mieszczan, żądających zrównania ich w prawach ze szlachtą. Sejm także powziął uchwałę o poważnym zwiększeniu podatków – 10% z dóbr świeckich oraz 20% z dóbr kościelnych. Nawiasem mówiąc, w ówczesnej Anglii podatki były 34-krotnie wyższe na głowę, a w Rosji i Prusach – 6-krotnie. Było daleko do ideału, aczkolwiek to był poważny krok ku pozytywnym zmianom.

Reformy zapoczątkowane przez sejm zostały uwieńczone uchwaleniem Konstytucji 3-go maja 1791 r., której podstawą stały się idei Charles’a Montesquieu o trójpodziale podziale władzy.

(…)

Cały artykuł tutaj.

ZW.lt

Ilustracja: Jan Matejko, Konstytucja 3 Maja 1791 roku

Podziel się tym z innymi. Udostępnij na: