Folwark, który przemienił się w miasteczko. Garnizon Wojska Polskiego w Helenowie

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości planowano utworzenie sieci garnizonów na terenie wschodnich województw (dzisiejsza zachodnia Białoruś i zachodnia Ukraina). Jedną z pierwszych miejscowości, która odpowiadała zapotrzebowaniu Wojska Polskiego, było Mołodeczno. Planowano utworzyć tam garnizon dla pułku piechoty i dywizjonu artylerii. Teoretycznie nie wykluczano stałego rozmieszczenia tam ok. 5 tys. żołnierzy i oficerów. Jednak młode państwo zmagało się z trudnościami gospodarczymi po niszczycielskich wydarzeniach I wojny światowej na ziemiach polskich. Wobec ograniczonych środków finansowych polskie władze szukały oszczędności przy realizacji polityki obronnej. Tym sposobem garnizon powstał w folwarku Helenowo w Mołododecznie.

Dyslokowano tam Miński pułk strzelców – jednostkę sformowaną w grudniu 1918 roku. Pułk uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej w składzie 1. Dywizji Litewsko-Białoruskiej. W 1919 roku przyczynił się do zajęcia Słonimia i Baranowicz. W Bitwie Warszawskiej odparł bolszewików spod Radzymina, a we wrześniu 1920 roku, w czasie bitwy nad Niemnem, uczestniczył w oskrzydleniu jednostek 3. Armii Sowieckiej. W październiku jednostka wzięła udział w tzw. buncie gen. Lucjana Żeligowskiego. W październiku 1921 roku formacja została przemianowana na 86 pułk piechoty w składzie 19 Dywizji Piechoty. Początkowo stacjonowała w Wilnie i okolicach

Pułk składał się głównie z mieszkańców Mińska i byłej guberni, ochotników zwerbowanych podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1919 roku.

We wrześniu 1922 r. zapadła decyzja o utworzeniu garnizonu w folwarku Helenowo. Do osady przybył personel wojskowy przeniesiony z Wilna, jednak nie było tam wystarczającej bazy lokalowej. Rozpoczęły się więc prace budowlane, przy których znalazła pracę lokalna ludność chłopska. Na tej inwestycji skorzystało również Mołodeczno, którego ludność w latach 1921-1929 roku wzrosła trzykrotnie.

W latach 20. i 30. w Helenowie powstały kolonia oficerska, klub, kasyno, stołówka, budynek dowództwa, koszary, sala taneczna i jednocześnie hipodrom, dom komendanta garnizonu, stajnie pułkowe, telegraf i punkt łączności radiowej. Wybudowano także budynki mieszkalne dla urzędników cywilnych i rodzin. Garnizon liczył 68 oficerów z rodzinami oraz 2200 podoficerów i żołnierzy. W ten sposób folwark o statusie wsi przemienił się w prężne miasteczko w mieście (Helenów-Mołodeczno).

W dziesiątą rocznicę powstania jednostki wzniesiono w Helenowie łuk triumfalny ku czci Józefa Piłsudskiego, który wielokrotnie odwiedzał garnizon.

W łuku znajdowała się kaplica katolicka, przy której obchodzono ważne dla pułku święta. Budowlę ozdobiono granitowymi płytami z inskrypcjami ku czci Wojska Polskiego i Polski, oraz posągami rycerzy. Zainstalowano też dzwon, który odnaleziono przypadkowo w Mińsku, na dachu budynku nr 16 przy Alei Niepodległości, gdzie znajduje się wieża zegarowa. Mechanizm nakręcany jest obciążnikami, a rezerwa chodu wynosi trzy dni. Początkowo odczytom zegara towarzyszył dźwięk dzwonów. Jednak przeszkadzał mieszkańcom i został wyłączony. Dzwon ma inskrypcję – „Dzwon został zbudowany wysiłkiem (za zebrane fundusze) strzelców pułku mińskiego ku pamięci poległych bohaterów i obrońców ziemi mińskiej” – i dwie płaskorzeźby. Widnieje na nim data odlewu – rok 1929, kiedy to wzniesiono łuk z kaplicą.

Do dziś zachowało się w Mołodecznie wiele budynków polskiego garnizonu. Jest to szczególna część miasta, w której zabudowa nie przypomina zabudowy z czasów carskich i sowieckich.

Kolorystyka budynków jest typowa dla większości budynków wojskowych, które powstawały w Rzeczypospolitej w latach trzydziestych XX wieku. Na przykład w Warszawie. Najprawdopodobniej domy oficerskie w Mołodecznie i Warszawie budowano z tego samego rodzaju cegły, jaka wówczas była produkowana w Polsce – na zachodniej Białorusi brakowało materiałów budowlanych i z tego samego materiału budowano wówczas wiele domów w stylu funkcjonalistycznym w Warszawie.

Na elewacjach takich budynków w Warszawie do dziś widać przestrzeliny  – to pozostałości powstania warszawskiego. Obecnie są to zwykłe trzypiętrowe budynki mieszkalne, w klimacie lat 30. Jeden z domów został przemalowany na różowo, drugi zachował nie tylko swój pierwotny wygląd, ale także wiele elementów wystroju wnętrz z tamtych lat: balustrady, stolarkę okienną, drzwi, parkiet. Na zlecenie Ministerstwa Spraw Wojskowych RP na początku lat dwudziestych XX wieku architekt Julian Lisiecki zaprojektował standardowy trzypiętrowy budynek mieszkalny. Projekt został realizowany w Białymstoku oraz w Mołodecznie, gdzie przetrwał do dziś w znacznie lepszym stanie niż w Białymstoku.

1 września 1939 roku rozpoczęła się II wojna światowa, a 17 Armia Czerwona wkroczyła na zachodnią Białoruś. 86 Pułk walczył najpierw z oddziałami hitlerowskimi w centralnej Polsce, a następnie wycofując się złożył broń przed sowietami pod Grodnem. Szybko też władze sowieckie zaczęły likwidować ślady polskości na zajętych ziemiach. Jesienią 1939 roku w Mołodecznie zdemontowano dekorację Łuku Triumfalnego, zaś rzeźby lwów, które znajdowały się przed łukiem, zostały przeniesione do miejscowego szkoły we wsi Berezinskoje.

W 1944 r. w budynku koszar mieściła się administracja rejonu mołodeczeńskiego (istniała do 1960 r.). Obecnie mieści się tam technikum. Po wojnie kasyno oficerskie zostało rozbudowane. Najpierw znajdował się tam Dom Kultury, obecnie Miński Obwodowy Teatr Dramatyczny. W domu byłego komendanta otwarto przedszkole, a następnie ośrodek twórczości dziecięcej.

Łuk triumfalny przy wjeździe do dzielnicy Helenowo został zburzony w latach 60. XX wieku.

Za czasów sowieckich na terenie dawnego garnizonu wojskowego w Helenowie powstał stadion miejski (w miejscu hipodromu wojskowego). W 1946 roku między stacją kolejową a Helenowem założono miejski Park Zwycięstwa, a między Helenowem a nowym centrum miasta wybudowano dzielnicę dwupiętrowych budynków – tzw. Nowe Helenowo.

Do dziś w archiwach rodzinnych tutejszych mieszkańców znajdują się fotografie bliskich w rogatywkach, elegancko krzyżujących nogi – zwykli żołnierze zostali w 1939 roku odesłani do domu, oficerów zaś spotkał smutny los.

Opr. TB