Pogrzeb Marii Piłsudskiej w Wilnie

Maria z domu Koplewska, primo voto Juszkiewiczowa, secundo voto Piłsudska, urodziła się w 1865 roku w Wilnie. Była córką lekarza wileńskiego Konstantego Koplewskiego i Ludmiły z Chomiczów. Ukończyła w Petersburgu Kursy Bestużewskie, czyli wyższą 4-letnią szkołę żeńską.

Pracowała jako nauczycielka. Należała do Wielkiego Proletariatu. W 1885 r. została uwięziona. Działała w PPS, była współorganizatorką łódzkiej drukarni PPS. Aresztowana w 1900 r., była więziona przez 11 miesięcy w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Nazywana była przez działaczy PPS Piękną Damą lub Piękną Panią. O względy Marii ubiegał się zakochany w niej Roman Dmowski, zesłany na pobyt w Mitawie, skąd często przyjeżdżał do Wilna. Według endeckiego polityka, Jędrzeja Giertycha, Dmowski miał z nią romans. Jednak rywalizację o Marię wygrał Piłsudski, co mogło doprowadzić do utrzymującej się do końca życia wrogości pomiędzy rywalami.

Z pierwszego małżeństwa, zakończonego rozwodem Maria Juszkiewiczowa miała córkę Wandę (1889-1908). Józef Piłsudski, wcześniej przeszedł na luteranizm w Łomży, żeby wziąć ślub z Marią, ponieważ Maria jako rozwódka nie mogła otrzymać zgody od władz kościelnych na ślub katolicki. Ślub odbył się 15 lipca 1899 r. w kościele ewangelicko-augsburskim w Paproci Dużej w powiecie zambrowskim. Po ślubie krótko mieszkali w Wilnie, później mieszkali w Warszawie, Łodzi i najdłużej w Krakowie.

W 1906 roku pojawiła się w życiu Piłsudskich «Towarzyszka Ola» – Aleksandra Szczerbińska, młodsza od Marii o 17 lat. Rozpoczyna się okres «tragicznego trójkąta». Początkowo Maria nie zdawała sobie sprawy z sytuacji. W Krakowie jest panią domu najpierw w mieszkaniu na ulicy Topolnej, a później na Szlaku. Krakowski okres w życiu Piłsudskich wspomina Leon Wasilewski, podkreślając dominującą rolę Pięknej Pani:

«…była niewątpliwie osobistością wybitną. Zdolna, szybko orientująca się, wymowna, oddana sprawie, potrafiła wywierać wpływ na otoczenie, zwłaszcza, że warunki zewnętrzne, wielki zmysł towarzyski i wesołe usposobienie bardzo jej to ułatwiały. W Krakowie spędzała czas w ustawicznym wirze towarzyskim z nadzwyczajną gościnnością przyjmowała znajomych odwiedzających Ziuka, wieczory do późna spędzała w kawiarniach i starała się nie odstępować męża nigdy, o ile to tylko było możliwe. Początkowo Ziuk towarzyszył jej do kawiarń, ale później zaczął się buntować. Kiedy ona chciała pozostać w «Secesji» czyli u «Michalika» dłużej, nieraz poza północ, Ziuk w pewnym momencie wstawał i szedł sam do domu. Na tym tle nastąpiło pewne oziębienie stosunku Ziuka do żony, starannie ukrywane przezeń wobec najbliższych nawet przyjaciół. Ale tego się ukryć nie dało».

W 1909 roku Maria dokładnie zdawała sobie sprawę ze swego położenia (związek Piłsudskiego z Aleksandrą Szczerbińską trwał nadal), ale stanowczo odmawiała zgody na rozwód. Małżeństwo zwolna się rozpadało. Kryzys pogłębił śmierć Wandy Juszkiewiczówny, jedynej córki Marii i ukochanej pasierbicy Piłsudskiego. Wanda zmarła w Krakowie w wieku lat 19 na ropne zapalenie woreczka żółciowego. Wandę Juszkiewiczównę pochowano w Wilnie na Rossie i wystawiono jej pomnik z fotografią w stroju krakowskim. Grób Wandy nie zachował się do naszych dni. Maria Piłsudska przeżywała ciężkie chwile. Śmierć jedynej córki i coraz wyraźniejszy rozkład małżeństwa podkopały jej zdrowie. Przyjaciele usiłowali ich pojednać, lecz Piłsudski reagował bardzo gwałtownie, nie pozwalał wtrącać się w jego sprawy osobiste. Miał nadzieję, że Maria wyrazi w końcu zgodę na rozwód, lecz Maria nie zgodziła się na rozwód do samej śmierci, mimo iż przyszły na świat w tym czasie dwie córki Piłsudskiego i Aleksandry: Wanda i Jadwiga.

Skomplikowaną sytuację rodzinną rozwiązała dopiero śmierć Marii. Formalnie pozostała żoną Piłsudskiego do końca życia. Po śmierci córki wiodła na Szlaku w Krakowie bardzo spokojny i cichy tryb życia, bolejąc nad rozstaniem z mężem. Kiedy jako żonę Naczelnika Państwa zapraszano ją na oficjalne uroczystości czy bale wojskowe, zawsze taktownie odmawiała «ze względu na stan zdrowia». Maria Piłsudska zmarła z 16 na 17 sierpnia 1921 roku w szpitalu garnizonowym w Krakowie na atak serca. Miała 56 lat.

Po śmierci Marii Józef Piłsudski uczestniczył jedynie w nabożeństwie żałobnym w Krakowie. Przed śmiercią prosiła, by pochowano jej ciało w rodzinnym mieście Wilnie. Zwłoki przewieziono do Wilna pociągiem. W Lidzie odczepiono wagon z trumną, którą spotkał na peronie Naczelnik Państwa Polskiego Józef Piłsudski i złożył na trumnie zmarłej wieniec z napisem: «Gorącemu sercu i wiernej Towarzyszce pracy – Józef Piłsudski».

Naczelny Wódz nie był obecny przy umierającej żonie w Krakowie, jedynie uczestniczył, jak wspomniano, w nabożeństwie żałobnym. W pogrzebie w Wilnie Piłsudski nie wziął udziału, co uznano za postępowanie niegodne, świadczące o pewnej małości, szczególnie w obliczu spraw ostatecznych. Wroga mu prasa endecka pisała wprost o «nieludzkim» zachowaniu, a nawet o «podłości».

Pogrzeb Marii Piłsudskiej odbył się w Wilnie 22 sierpnia 1921 roku. Nabożeństwo żałobne w kościele katedralnym pw. św. Stanisława odprawił ks. biskup Władysław Bandurski, na chórze przygrywała orkiestra. Z katedry wyniesiono trumnę i w otoczeniu kleru, wojskowych: generałów Daniela Konarzewskiego, Adama Mokrzeckiego, majora Bernarda Monda i licznych przedstawicieli wojska oraz rodziny i tłumów wilnian pochód pogrzebowy ruszył na Rossę, gdzie zwłoki złożono do grobowca rodzinnego, który do naszych czasów niestety się nie zachował.

Nad grobowcem przemawiali: przedstawiciel Polskiej Partii Socjalistycznej, radny m. Warszawy Rajmund Jaworowski, prezes «Odrodzenia» Włodzimierz Hellmann, członek PPS Maria Gertruda Wróblewska i historyk Wacław Studnicki. Nagrobek Marii Piłsudskiej postawiono później, obecnie jest on w dobrym stanie. Na nim widnieje inskrypcja:

Ś. P. z Koplewskich Maria Piłsudska Żona Naczelnika Państwa zmarła 17 sierpnia 1921 r.

Gorącemu sercu, niestrudzonej bojowniczce O wolność i niepodległość Ojczyzny

 

Mieczysław Jackiewicz/Magazyn Polski na uchodźstwie nr 5 (160) maj 2019