Lektura na weekend: KOP – Ochrona granicy wschodniej

06 paź 2018 Historia i Wspomnienia 1 comments

Żołnierze KOP-u na granicy polsko-radzieckiej, podczas spotkania z patrolem sowieckim, fot NAC

Niewypowiedziana i tląca się „zimna wojna” z Sowietami na Kresach Wschodnich przyczyniała się do niepowodzeń każdej formacji granicznej, działającej tam do 1924 r. Granica pozostawała w stanie ciągłego zagrożenia akcjami dywersyjnymi i sabotażowymi OGPU (ОГПУ – Объединённое государственное политическое управление при СНК СССР – Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny).

Poza komunistyczną infiltracją zwiększyły się przemyt i korupcja na granicy, co barwnie zostało opisane przez Sergiusza Piaseckiego w „Kochanku Wielkiej Niedźwiedzicy”. Za destabilizację regionów nadgranicznych odpowiadały konfrontacyjna polityka sowiecka oraz konflikty narodowościowe podsycane przez Komintern i OGPU. Oto jak wspomina ówczesne czasy Jan Grużalski, który trafił z KOP na wschód:

„Granica Polski na wschodzie w tym czasie była palącym Meksykiem, […] Pożary majątków i wsi, rabunek koni, dokonywane były przez zorganizowane bandy przekraczające granicę i przy współudziale niektórych elementów miejscowych wrogich Polsce”.

Łącznie doszło do 259 wypadów sowieckich od IV 1921 r. do IV 1924 r. Apogeum działalności dywersyjnej było zdobycie 3/4 sierpnia 1924 r. powiatowego miasteczka Stołpce (woj. nowogrodzkie) oraz zatrzymanie i ograbienie 24 września pociągu osobowego pod Łunińcem. Rząd RP postanowił utworzyć specjalną formację wojskową czasu pokoju pod nazwą Korpus Ochrony Pogranicza (KOP), do czego doszło 21-22 sierpnia 1924 r. w trakcie specjalnego posiedzenia Rady Ministrów w Spale z udziałem prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. Minister Spraw Wojskowych Władysława Sikorskiego wydał już 12 września rozkaz wykonawczy L.dz. 10648/O de B/24 o KOP. Nowa struktura została podporządkowana Ministerstwu Spraw Wojskowych (personalnie, organizacyjnie, operacyjnie i szkoleniowo), a pod względem budżetu Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Początkowo KOP składał się z dowództwa, służb specjalistycznych, trzech brygad ochrony pogranicza oraz dziesięciu batalionów piechoty i podobnej liczbie szwadronów kawalerii. Docelowym planem było osiągnięcie stanu pięciu brygad oraz po trzydzieści oddziałów piechoty i kawalerii.

Już 11 listopada 1924 r. 1., 2., 3. Brygady KOP zakończyły obsadzanie granicy na wschodzie, który to dzień stał się nieoficjalnym świętem formacji. Początkowo zadaniami KOP było uszczelnienie wschodniej granicy państwa poprzez strzeżenie nienaruszalności znaków i urządzeń granicznych, przeciwdziałanie przemytowi towarów i ludzi oraz współdziałanie z wojskiem w dziedzinie obrony państwa. Żołnierze korpusu ochraniali granice, wykorzystując system posterunków, patroli, zasadzek, obław oraz pracę wywiadowczą. Żołnierze KOP zatrzymali tylko do końca 1924 ponad 5.000 osób, które usiłowały nielegalnie przekroczyć granicę polsko-sowiecką, odparli 89 napadów dywersyjnych oraz wytropili 51 sowieckich oddziałów partyzanckich przy zranieniu lub zabiciu 70 osób. Ostatecznie formowanie KOP zakończyło się w grudniu 1927 r., gdy tworzyło go sześć brygad, składających się z kilku batalionów piechoty i szwadronów kawalerii. Najmniejszą jednostką organizacyjną były strażnice. Łącznie w czasach pokoju 357 takich placówek było obsadzanych przez jedną drużynę piechoty. Ogólnie KOP liczył blisko 25.000 żołnierzy i oficerów, obsadzających ponad 2334 km granicy państwowej.

Żołnierze KOP byli wyselekcjonowani i pochodzili głównie z województw zachodnich (m. in. wszyscy żołnierze służby czynnej narodowości niemieckiej). Przed wysłaniem na wschód kandydaci odbywali przeszkolenie w pułkach liniowych. Owocną współpracę z KOP prowadził od 1926 r. Oddział II Sztabu Generalnego, a szczególnie jego Ekspozytury Nr 1 (Wilno), 5 (Lwów) i 6 (Brześć Litewski), prowadzące wywiad ofensywny przeciw Związkowi Sowieckiemu.

Nominacja nowego dowódcy – gen. bryg. Stanisława Tessaro wieszczyła 18 maja 1929 r. reformę KOP autorstwa Józefa Piłsudskiego. Po 2,5 miesiącu zostało utworzone nowe dowództwa pułków oraz batalionów. Jednostki KOP od strażnicy aż po brygady przyjęły nazwy miejscowości lub regionów geograficznych, w których stacjonowały sztaby. Część oddziałów zostało przeformowanych oraz były planowane pododdziały saperów i artylerii. Brygady KOP otrzymały następujące nazwy: „Grodno”, „Wilno”, „Nowogródek”, „Polesie”, „Wołyń” i „Podole”. Pułki KOP z kolei nazwano: „Głębokie”, „Wilejka”, „Wołożyn”, „Sarny” i „Czortków”.

Powyższa struktura KOP przetrwała bez większych zmian do 1937. Dopiero wówczas dowództwo przystąpiło do tworzenia artylerii KOP. Piechota straciła trzy brygady KOP „Nowogródek”, „Wilno”, „Wołyń”, ale wzbogaciła się o trzy pułki KOP „Snów”, „Wilno” i „Zdołbunów” oraz dwa bataliony KOP „Berezwecz” i „Wilejka”. KOP zaczął podlegać od maja 1938 r. w sprawach wywiadu oraz przygotowań do zadań wojennych Generalnemu Inspektorowi Sił Zbrojnych. KOP przejął od grudniu 1938 r. od Straży Granicznej całą granicę z Rumunią, a od wiosny 1939 r. i z Węgrami. To zadanie zostało przekazane dwóm pułkom KOP „Karpaty”. W połowie 1939 r. struktura KOP przedstawiała się następująco: trzy dowództwa brygad („Grodno”, „Polesie” i „Podole”), dziewięć dowództw pułków („Wilno”, „Głębokie”, „Wilejka”, „Wołożyn”, „Snów”, „Sarny”, „Zdołbunów”, 1. i 2. „Karpaty”). Łącznie KOP składał się z 35 batalionów piechoty, jednego dywizjonu kawalerii „Niewirków”, 19 szwadronów kawalerii, dywizjonu artylerii lekkiej „Czortków”, dwóch baterii artylerii lekkiej „Kleck”, i „Osowiec”, sześciu kompanii saperów oraz dywizjonu żandarmerii. Kadry KOP przygotowywała Centralna Szkoła Podoficerska w Osowcu. Ówczesny stan liczebny KOP wynosił 23.299 ludzi.

Przygotowywany od początku lat trzydziestych i wprowadzany w 1939 plan mobilizacyjny „W” przewidywał dla KOP szereg nowych zadań. W ramach ich realizacji rozpoczęła 23 marca 1939 częściowa mobilizacja, przesuwanie batalionów KOP w przeciwległe rubieże Polski oraz podporządkowywanie ich jednostkom operacyjnym.

W marcu 1939 w związku z intensyfikowaniem działań przeciw Czechosłowacji na granicy południowej, zostały skierowane tam cztery bataliony piechoty KOP: „Berezwecz”, „Żytyń”, „Snów I” i „Snów II”, a wkrótce dwa kolejne: „Wilejka” i Wołożyn”. Tymczasem nad granicę zachodnią trafiły trzy kompanie saperów „Wilejka”, „Stolin” i „Hoszcza”. Jednocześnie 23 marca rozpoczęło się tworzenie Ćwiczebnego Pułku Kawalerii KOP w składzie sześciu szwadronów liniowych i jednego szwadronu ckm. Ponadto w Augustowie został rozlokowany Batalion KOP „Słobódka”, a na Helu kompanie odwodowe z Batalionu KOP „Sienkiewicze” i Pułku KOP „Sarny”. Nowoutworzony batalion IV/7 pp znany był jako IV Batalion KOP „Hel”.

Ministerstwo Spraw Wojskowych utworzyło dowództwa pododcinków „Sucha”, „Nowy Sącz” i „Sanok”, które przemianowane później na brygady górskie, zostały wcielone organizacyjnie 25 sierpnia 1939 r. do KOP. Ostatecznie powstała 1. Brygada Górska na bazie jednostek KOP, tj. 1. i 2. pułków piechoty KOP. Na mocy rozkazu z 30 sierpnia 1939 o przejściu KOP na stopę wojenną dokonano reorganizacji struktury organizacyjnej, co pozwoliło sformować cztery rezerwowe dywizje piechoty (33., 35., 36. i 38.) oraz trzy brygady górskie (1., 2. i 3.). W KOP utworzono dowództwo Grupy Operacyjnej gen. Kruszewskiego. Dotychczasowy I zastępca dowódcy KOP – gen. bryg. Wilhelm Orlik-Rückemann – został dowódcą formacji. Dowództwu KOP podlegały 1 września 1939 r. Brygada KOP „Polesie” i siedem pułków, liczących łącznie około 20.000 żołnierzy. Po wybuchu II wojny światowej, dowództwo KOP ewakuowało 6 września z Warszawy do Pińska.

W wojnie obronnej odznaczyło się kilka oddziałów KOP. Już 2-3 września 1939 r. 151. kompania forteczna dowodzona przez kpt. Tadeusza Semika broniła fortów w Węgierskiej Górce. W dniach 6 do 9 września ciężkie walki w rejonie Końskich – Szydłowca i Iłży prowadziła 36 DP Rez. zmobilizowana głównie z żołnierzy KOP Brygady „Podole”. Jednak najsławniejszy epizod z udziałem 3. kompanii ckm batalionu KOP „Sarny” miał miejsce 7-10 września w bitwie pod Wizną. Żołnierze KOP pod dowództwem kpt. Władysława Raginisa trzy dni wstrzymywali niemieckiego korpusu pancernego na drodze jego natarcia na Warszawę.

Gdy Armia Czerwona przekroczyła 17 września 1939 r. w sile dwóch Frontów: Białoruskiego i Ukraińskiego (łącznie 750 tys. żołnierzy) granicę wschodnią RP, to na jeden batalion KOP przypadał jeden korpus sowiecki. KOP stoczył liczne walki i potyczki z Armią Czerwoną. Wielu jego żołnierzy zostało zamordowanych w Katyniu (m.in. kpt. Stanisław Zwojszczyk i gen. Henryk Minkiewicz) oraz w Charkowie (m.in. kpt. Rudolf Schreiber). Przegrana wojna obronna 1939 roku stała się kresem istnienia Korpusu Ochrony Pogranicza.

Feliks Koperski

Zdjęcia: Wikipedia

Podziel się tym z innymi. Udostępnij na: